Artykuły --> Konferencja 2001

Marian Złonkiewicz

Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, Bydgoszcz

Odbudowa i modernizacja systemów ochrony przeciwpowodziowej Doliny Mątawy.

I. Wstęp

Powodzie są zjawiskiem naturalnym, a doliny rzeczne ukształtowały się w wyniku tysięcy wezbrań historycznych. Z biegiem czasu powodzie uformowały szerokie tarasy zalewowe o łagodnym pochyleniu i żyznej glebie tworzące niejednokrotnie malowniczy krajobraz. Od zarania ludzkości w dolinach rzecznych powstawały miasta, rozwijało się rolnictwo i przemysł, przebiegały szlaki komunikacyjne. Z drugiej jednak strony ceną za komfort osiedlenia się w dolinach jest ryzyko powodzi.

Powódź powstaje, gdy natężenie dopływu wody z opadów deszczu lub z topniejącego śniegu przekracza zdolność przepustową koryta rzek. Wówczas rzeka wylewa na przyległe tereny i powoduje straty. Inną przyczyną wylewu może być utrudniony odpływ z koryta rzeki na skutek ograniczenia przepustowości przez zator lodowy podpiętrzenia sztormowe w ujściu do morza lub przez inne przeszkody.

Efektem powodzi są straty ekonomiczne i pozaekonomiczne. Struktura strat powodziowych zależy głównie od okresu, w którym powódź wystąpiła. W okresie powodzi letnich dominują straty rolnicze, natomiast w innych okresach - zimowym w innych działach gospodarki.

Celem ich wyeliminowania, czy też ograniczenia, człowiek od dawna podejmował wiele działań związanych z ochroną przeciwpowodziową, budując wiele obiektów hydrotechnicznych o tym charakterze, z których najbardziej rozpowszechnione to:

wały przeciwpowodziowe,

regulacja rzek i kanałów,

budowle wodne, śluzy, przepusty wałowe, przepompownie,

wrota przeciwsztormowe,

zbiorniki retencyjne.

Rozmaite budowle i działania ochronne mogą ograniczyć ryzyko powodzi, jednak niemożliwe jest całkowite wyeliminowanie. Awaria budowli piętrzącej, wału czy śluzy lub ich nieprawidłowa eksploatacja może być przyczyną powodzi. Niezależnie od bezpośredniej ochrony przeciwpowodziowej w formie budowy urządzeń w postaci obiektów powyżej wymienionych istnieje wiele sposobów oddziaływania na przebieg powodzi i zmniejszenie strat. Można zmniejszać natężenie odpływu przez zalesienie i odpowiednie zagospodarowanie obszaru zlewni, można przechwycić część odpływu przez zbiornik lub zbiorniki lub odprowadzić nadmiar wody kanałami ulgi. Szczególnie ma to uzasadnienie, gdy rzeka przepływa przez duże aglomeracje miejskie, gdzie rozbudowa koryta czy też budowa wysokich obwałowań jest niemożliwa lub ze względów urbanistycznych utrudniona. Można ograniczyć wielkość strat przez odpowiednią zabudowę doliny zalewowej, konstrukcje budynków i przygotowania mieszkańców do ewakuacji. Sprawny system osłony hydrometeorologicznej jest również ważnym czynnikiem zmniejszenia strat. W Polsce około 2 mln ha dolin rzecznych i nizin nadmorskich (7% powierzchni kraju) jest potencjalnie zagrożonych powodziami, z tego 1,6 mln to bardzo żyzne i gęsto zaludnione doliny większych rzek. Na terenach tych znajduje się szereg dużych miast, jak np. Wrocław, część Krakowa, Poznania i Gdańska oraz wiele osiedli. Tereny zagrożone powodziami zamieszkuje ponad 1,5 mln ludzi. Zlokalizowanych jest wiele zakładów przemysłowych, obiektów magazynowych, dróg, itp. Ze względu na dużą wartość gleb rolnictwo na tych terenach prowadzone jest intensywnie.

Obwałowania są najprostszym i najstarszym sposobem zabezpieczenia dolin przed powodzią. Dlatego też w Polsce jako kraju nizinnym były i są obecnie stosowane najczęściej. Pierwsze lokalne obwałowania na terenie Polski powstały w XIII wieku. Największe nasilenie budowy obwałowań w naszym kraju wystąpiło na przełomie XIX i XX wieku, w okresie międzywojennym oraz w latach 1950 - 1970. W Polsce funkcjonuje 9415 km obwałowań, które chronią 1 mln ha terenów położonych w dolinach rzecznych i w pasie nadmorskim, zamieszkanym przez blisko 1,5 mln mieszkańców.

II. Informacje ogólne

Zagrożenie powodziowe województwa kujawsko - pomorskiego występuje na znacznych obszarach z racji swojego położenia w zlewniach dwóch rzek Wisły i Noteci. Najpoważniejsze zagrożenie stwarza rzeka Wisła, która przez teren województwa przebiega na długości 206 km od km 859 do km 653, tj. od miejscowości Pieniążkowo do miejscowości Skoki Duże.

Tereny te położone po prawej jak i lewej stronie rzeki Wisły, chronione wałami przeciwpowodziowymi o łącznej długości 180,9 km, stanowią powierzchnię 40558 ha, na którą to składają się obszary ukształtowane i rozmieszczone w kształcie dolin rzecznych, mających swoje ujście do rzeki Wisły. Jednym z tych terenów o najpoważniejszym zagrożeniu jest dolina rzeki Mątawy, zwana Sartowice - Nowe, położona w północnej części województwa i granicząca z woj. pomorskim.

Głównym ciekiem tej doliny jest rzeka Mątawa o d?ugo?ci 57 km i zlewni 460,3 km?. Ze zlewni tej mo?na wydzielię dwie czź?ci: dolinow? o powierzchni 213 km? i górn? dop?ywow? do doliny o pow. 247,3 km?. Górna czź?ę zlewni charakteryzuje siź wysokim stopniem zalesienia (oko?o 65%), du?? ilo?ci? jezior i stawów m?yńskich, a tym samym du?? retencj? i wyrównanym odpływem. Źródła rzeki Mątawy znajduje się w okolicach Jeziora Mątasek na poziomie około 80 m npm, a ujście w miejscowości Kończyce na rzędnej 12,0 m npm. W dolinie rzeka płynie z niewielkim spadkiem wynoszącym około 0,3 - 0,4.

Cała dolina rzeki Mątawy chroniona jest wałem przeciwpowodziowym od Nowego do Sartowic o długości 31,8 km. Istniejący wał zaliczany jest do III klasy budowli, zgodnie z warunkami technicznymi, jakim powinny odpowiadać obiekty budowlane gospodarki wodnej i ich usytuowanie. Wymiary i parametry tego wału przedstawiają się następująco:

szerokość korony od 3,8 m - 5,0 m,

nachylenie skarpy odwodnej od 1:2 do 1:3,

nachylenie skarpy odpowietrznej 1:1,5 do 1:2.

Wał jest wzniesiony nad obszar chroniony od 3,5 do 7,1 m miejscami do 9,2m, wzniesienia na poziom stanu alarmowego od 4,1 m do 5,9 m. Ważnymi obiektami o charakterze przeciwpowodziowym jest śluza wałowa wraz z pompownią położą w miejscowości Kończyce.

Obiekty chronione przed powodzią:

grunty orne 5.740 ha

użytki zielone 2.600 ha

zabudowania i ogrody przydomowe 200 ha

sady 200 ha

inne (wody, nieużytki, drogi, itp.)797 ha, 9.537 ha

zabudowania gospodarskie 681 szt.

budynki użyteczności publicznej 34 szt.

stacje kolejowe 1 szt.

namioty foliowe 90 szt.

ogrodnictwo szklarniowe 15 szt.

drogi utwardzone 69 km

tory kolejowe 3,5 km

ludność 5.381 osób

inwentarz 10.000 szt.

urządzenia melioracji szczegółowych 6.434 ha

urządzenia melioracji podstawowych:

rzeki i kanały 38,8 km

wały przeciwpowodziowe 36,3 km

pompownie 2 szt.

III. Rys historyczny

Dolina rzeki Mątawy rozciągająca się od Świecia do Nowego od początku osadnictwa na tych ziemiach była areną walki z żywiołem rzeki. Wprawdzie nie jest znana dokładnie data osadnictwa na tych terenach, wiadomo jednak, że rozwój osadnictwa rozpoczął się na wiele lat przed sprowadzeniem na te ziemie Zakonu Krzyżackiego przez Konrada Mazowieckiego w XIII wieku. Ze starych kronik wynika, że już w 1498 roku udzielono pożyczki w wysokości 200 marek przez krzyżackiego zarządcę dóbr "Żuławem Mątewskim" na naprawę przerwanego wału.

Po zawarciu pokoju toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią 1454 - 66, dolina Mątawy wyludniła się, zamarła działalność związana z ochroną powodziową, a istniejące wały uległy zniszczeniu.

Materiały historyczne dowodzą, że intensywne działania związane z ochroną powodziową doliny Mątawy datuje się od XVI wieku, tj. od daty osadzenia na tych terenach Holendrów. Holendrzy od razu rozpoczęli sypanie wału nad Wisłą, a częściowo i nad Mątawą. Pierwotnie każda gmina sypała wał ochronny dla siebie. Istniały wtedy gminne związki wałowe, czyli związki lokalne, które jednakże musiały ze sobą wejść w porozumienie, gdyż inaczej praca ich nie była celowa. Wały pierwotnie były stosunkowo nie za wysokie, wody wiosenne mogły więc przez nie się przedostać. Ażeby kra wiślana nie napływała na nizinę i w ogóle, ażeby zbyt wartki prąd wody nie robił szkód, sadzono wierzby i topole, które miały zabezpieczać od napływu lodów na całą dolinę. Budynki mieszkalne przy tym systemie ochrony przeciwpowodziowej były w okresie powodzi wiosennej narażone na całkowite zalanie, gdyby nie stawiano ich na miejscach wyższych. Ponieważ naturalnych wzniesień nie było, więc formowano wspomniane już pagórki sztuczne i na nich zakładano siedziby ludzkie i inne budynki. Holendrzy nie bali się wody, a więc wylew nie uważany był wcale za klęskę, jeżeli zalewał na jakiś czas dolne piętra całego gospodarstwa. Były urządzenia, które pozwalały przeprowadzać inwentarz na górne piętra, ludzie również się tam przenosili wraz z zapasami żywności, paszy i słomy. Woda wiślana wdzierała się do dolnych zupełnie pustych pomieszczeń, robiąc pewne szkody, z którymi gospodarze - mieszkańcy godzili się. W kronikach kościoła w Mątawach znajduje się opis zalewania wodą co roku tego kościoła, przy czym opisujący zaznacza, że trzeba rok rocznie oczyszczać kościół z naniesionego szlamu, mówi jednak o tym jako o rzeczy zwyczajnej. Ponieważ wylew wiosenny przynosił żyzny namuł, każdy gospodarz musiał dostosować się do tego zjawiska, mającego większe znaczenie dodatnie niż ujemne.

W roku 1855 nastąpił nadzwyczajny silny wylew, w wyniku którego przerwane zostały wały na wielu odcinkach. Woda pozmywała wiele domów i poniosła je w dół aż na łąki Tczewskie odległe o 50 km.

W rezultacie tej strasznej katastrofy straciło życie kilkoro dzieci. Straty materialne były tak wielkie, a groźba niebezpieczeństwa tak oczywista, że rząd pruski zdecydował się niezwłocznie przystąpić do przymusowej budowy wielkiego wału, który by całkowicie chronił dolinę przed wylewami.

Utworzono przymusowy związek wałowy już w roku 1854 i włączono do niego wszystkie grunty w nizinie Sartowicko - Nowskiej położone nie wyżej jak 21 stóp i 10 cali w stosunku do pala grudziądzkiego oznaczającego normalny stan Wisły, co dopowiada rzędnej wody o prawdopodobieństwie pojawienia się o p = 1%. Zbudowano nowy wał wiślany, a na ujściu rzeki Mątawy do Wisły pobudowano drewnianą śluzę. Po ukończeniu tych robót stosunki wodne w dolinie Mątawy miały się poprawić. Okazało się jednak, że odgrodzenie Mątawy od Wisły w okresie wysokiego stanu rzeki Wisły było bardzo niebezpieczne. Mianowicie Mątawa w tym czasie prowadziła wielkie wody z roztopów z własnej zlewni, które nie mając ujścia wobec wysokich stanów rzeki Wisły, występowały z brzegów zalewając pola i wsie. Wylewy te nie tak wielkie jak wylew Wisły były jednak dużo gorsze. Mianowicie woda stała dłuższy czas na polach, nie osadzając żyznego namułu, a tylko zakwaszając je. W rezultacie więc zbudowanie wielkiego wału nad Wisłą dało wyniki raczej ujemne niż dodatnie. Aby złym skutkom zaradzić obwałowano Mątawę z obu stron tworząc osobne baseny do zbierania nadmiaru jej wody. Najpierw tym basenem były łąki wsi Morgi, a następnie również Małego Komórska. Pierwszy obejmował około 250 ha, drugi około 1000 ha. Rzekę Mątawę uregulowano w latach 1874 - 1878, a w roku 1884 nabyto bagier wiadrowy do jej odmulania płacąc za tą maszynę 18.000 marek. Mimo tych wszystkich działań wysoki stan Wisły, jak i brak grawitacyjnego odpływu rzeki Mątawy powodował rozlewanie się wód rzeki Mątawy. W roku 1888 bardzo wielki wylew wiosenny spowodował zabagnienie na długi okres czasu całej gminy Mątawy. To skłoniło tamtejszych gospodarzy do powzięcia myśli zbudowania pompowni. Istotnie w 1890 roku uzyskano pozwolenie na zbudowanie pompowni i zainstalowano ją nad rzeką Mątawą.

Rezultat pompowania wody okazał się nadzwyczaj korzystny. Mieszkańcy Mątaw swobodnie uprawiali swoje pola w tym czasie, kiedy wszystkie inne wsie nie mogły wcale wyjść na pole. To zrodziło myśl pobudowania dużej pompowni odwadniającej całą dolinę Sartowice - Nowe, której budowę zakończono i oddano do eksploatacji w 1910 roku. Pompownia ta przeznaczona do przerzucenia wód ze zlewni rzeki Mątawy w okresie wysokich stanów rzeki Wisły miała i ma zadanie odwodnienia polderu tej doliny o powierzchni około 9.500 ha.

Dla prawidłowego użytkowania tej doliny i zapewnienia prawidłowego funkcjonowania infrastruktury na niej istniejącej niezbędne było utrzymanie określonych poziomów wody na następujących rzędnych:

XII - II 15,05 m npm 365 cm na wodowskazie Grudziądz
III - XI 14,25 m npm 305 cm na wodowskazie Grudziądz

Wg przeprowadzonych obliczeń czasów trwania stanów wody w rzece Wiśle na wodowskazie Grudziądz przetransportowanych do ujścia rzeki Mątawy pompownia Kończyce musiała pracować średnio w roku:
- dla utrzymania stanu wody na rzędnej 15,05 m npm - 97 dób
- dla utrzymania stanu wody na rzędnej 14,25 m npm - 142 doby

Pompownia ta była wyposażona w trzy agregaty pompowe z pompami wiruj?cymi w systemie lewarkowym jednostopniowym o wydatku trzech pomp oko?o 12 - 15 m?/sek napźdzanymi maszynami parowymi o sile 250 koni parowych.

Ilość zużywanego paliwa wynosiła 250 kg węgla na godzinę na 1 kocioł. Pompownia ta pracowała przy niezmiennej konstrukcji i napędzie do roku 1974. Podczas jej pracy zatrudnionych było 2 operatorów, a w trakcie pompowania pracowało 2 pracowników dla każdego pieca. Maksymalnie zatrudnionych było 7 - 8 osób. Dowóz węgla odbywał się ze Śląska do Nowego koleją, a następnie transportem samochodowym, ciągnikowym i konnym do stacji pomp Kończyce. Dobowe zużycie węgla II kl. to około 10 ton na jeden agregat. Zużycie węgla w poszczególnych latach było różne, zależnie od czasu pracy pompowni i w ciągu roku przedstawiało się następująco:
- 1968 rok zużyto 444 T węgla
- 1969 rok zużyto 205 T węgla
- 1970 rok zużyto 1493 T węgla

Przedstawione działania związane z ochroną przeciwpowodziową doliny Sartowice - Nowe szczególnie nabrały dużego rozmachu po roku 1854, tj. po powołaniu Związku Wałowego. W latach 1855 - 1909 Związek Wałowy zrealizował roboty na terenie doliny Sartowice - Nowe o kosztach, jak niżej:
1. Wał i umocnienie brzegów
1. gotówka 1.592.821,00 MK
2. świadczenie w naturze między innymi 1.960.000 m? materiałów 630.000,00 MK
2. Śluzy i uzupełniające roboty 277.695,19 MK
3. Regulacja Mątawy 397.488,84 MK
4. Instalacja pomp 307.062,64 MK
5. Oprocentowanie i amortyzacja 894.275,24 MK
6. Koszty administracyjne 223.307,48 MK
7. Różne 110.574,03 MK
Razem 4.433.224,42 MK

Niezależnie od tych wydatków wykonane były już dość poważne prace przed 1855 r., do których nalezą rowy odpływowe, które częściowo zostały objęte przez Związek Wałowy. Na niektórych terenach pozostały jakiś czas lokalne związki wałowe, które miały specjalne zadania. Później je zlikwidowano. Koszt w/w inwestycji realizowanych przez Związek Wałowy wyniósł średnio około 500 marek na 1 ha obszaru chronionego. Była to bardzo poważna suma i z pewnością zarówno dzisiaj, jak i w tamtych latach nie była możliwa do udźwignięcia przez poszczególnych rolników. Część kosztów od razu była pokryta przez zapomogi rządowe. Na przykład instalacja pomp o koszcie 307.052,64 MK sfinansowana została:
- państwo 150.000 MK
- prowincje 75.000 MK
- powiat 37.500 MK
co stanowi 262.500 MK, resztę zaś pokryto z uzyskanej pożyczki, która była udzielona na niski procent. W rezultacie więc obciążenie poszczególnych gospodarstw kosztami oprocentowania i amortyzacji zainstalowanych pomp było bardzo nieznaczne.

Brak w zapisach historycznych szczegółowych danych, w jakim procencie pokryte były przez zapomogi koszty budowy wałów, regulacji Mątawy i budowy śluzy wałowej, można przypuszczać, że niewątpliwie stanowiły one poważną część tej sumy, zainteresowani musieli uczestniczy w tych kosztach w wysokim stopniu, skoro procenty kredytów i amortyzacja wyniosły blisko 900.000 marek. Na 31 grudnia 1919 roku dług wyniósł tylko 278.600,30 marek. Wskutek dewaluacji dług ten został zmniejszony i wynosił w roku 1926:
- pierwsza pożyczka markowa z amortyzacją do 1945 roku po przewalutowaniu 27.422 zł
- druga pożyczka markowa z amortyzacją do końca 1930 roku po przewalutowaniu 13.613 zł

Poważny koszt to wydatki, które zmieniały się z roku na rok w dość dużych granicach na prowadzenie eksploatacji pompowni. Co kilka lat była bagrowana Mątawa. Wybagrowano ją zaraz po kupieniu bagra, a następnie prowadzono znowu bagrowanie w roku 1930, 1931 i 1933. Pompownia pracowała różną ilość czasu w różnych latach, w zależności od warunków odpływu wody. Najmniej pracowała ona w roku 1921, gdyż tylko 7 dni, a ilość węgla zużytego wynosiła wtedy 21.600 kg. Maksimum pracy w okresie 1910 - 1931 wykazuje rok 1913. Wtedy pompowano wodę przez 164 dni i 17 nocy, zaś węgla zużyto 517.000 kg. W budżecie na rok 1931 ogólna suma przewidzianych wydatków wynosiła 55.450 zł. Figurował tam poważny wydatek na bagrowanie Mątawy. Budżety nie przewidujące bagrowania Mątawy są mniejsze. W roku 1932 obciążenie członków wynosiło 43.000 zł.

Administracja związku wałowego prowadzona była bardzo oszczędnie, wszystkie wynagrodzenia, licząc w to pensje personelu technicznego i administracyjnego oraz dozoru wg budżetu 1931 roku wynosiły 6.260 zł rocznie. Na przykład pensje starosty wałowego, czyli głównego administratora, wynosiła tylko 900 zł rocznie, pensje maszynisty pompowni 1.800 zł, koszty kancelaryjne 550 zł. Związek więc umiał gospodarować oszczędnie, a wobec zamortyzowania niemal całego długu obciążenie każdego hektara było nieznaczne i wynosiło w 1932 roku 10 zł od tzw. normalnego hektara. Normalny hektar była to powierzchnia jednego hektara gruntów ornych kl. I. Odpowiednio do tego redukuje się ilość gruntów klas niższych, i tak: np. za grunty orne VI kl. płaciło się 30% w stosunku do gruntu I kl., za ogrody I kl. 15%, to samo pod budynkami i podwórzami, za pastwiska 10 - 20%. Opłata obliczona wg tej zasady stanowiła kwotę 4.299,74 zł przy obszarze 8.665 ha. Przeciętny więc koszt należenia do Związku obciążał każdy hektar 5 zł rocznie. Była to cyfra uderzająco niska, biorąc pod uwagę korzyści wynikające z działalności Związku Wałowego. Okres działalności Związku Wałowego Doliny Sartowice - Nowe od 1854 do 1974 roku był przykładem prawidłowej działalności konserwacyjno - eksploatacyjnej organizacji społecznej, jaki charakter miał ten związek w działalności którego brali czynny udział poszczególni zainteresowani użytkownicy i mieszkańców tych terenów, rola państwa miała charakter pomocniczy w uzyskaniu dotacji i kredytów.

IV. Działania na rzecz utrzymania pełnej sprawności technicznej pompowni Kończyce i innych obiektów chroniących dolinę Mątawy pompownia ta wraz z obiektem z nią związanym śluzą wałową oprócz bieżących prac konserwacyjno - eksploatacyjnych poddawana była różnego rodzaju remontom celem zapewnienia jej sprawności technicznej.

1. W latach 1962 - 63 w oparciu o dokumentacje opracowane przez Spółdzielnię Pracy Dokumentacji i Robót Technicznych w Gdańsku przeprowadzono remont śluzy wałowej. W ramach tego remontu wałowej:
- uzupełnienie ubytków w murach i filarach,
- zabezpieczenie nośnych partii obiektu warstwa betonu zbrojonego,
- rozparcie i usztywnienie poprzeczne i podłużne przepustu,
- wzmocnienie filarów pośrednich i skrajnych.

2. W 1966 roku w oparciu o opinię Politechniki Gdańskiej wykonane w trybie awaryjnym remont obmurzy kotłów parowych.

3. W latach 1973 - 74 w związku z pogarszającym się stanem kotłów parowych dopuszczonych przez Dozór Techniczny do eksploatacji warunkowo podjęto decyzję o zamianie na próbę napędu jednego z agregatów (nr 3) z parowego na elektryczny. W ramach tych prac wykonano budowę trafostacji, linie energetyczne zasilania podstawowego. Zamontowano silnik elektryczny o mocy 300 KW, wykonano przekładnie i sprzęgła.

4. W 1977 roku w świetle pozytywnej oceny wykonanych prac modernizacyjnych dla pompy nr 3 podjęto decyzje o zmianie napędów pozostałych agregatów z parowego na elektryczny. Roboty w tym zakresie zakończono w 1978 roku.

5. W latach 1983 - 84 przeprowadzono następny remont śluzy wałowej polegający na:
- rozkuciu spękań i wypełnienie ich cegłami na zaprawie cementowej,
- naprawie wrót,
- wykonaniu koryta żelbetowego poniżej wylotu oraz umocnieniu dna rzeki materacem faszynowo - kamiennym.

6. W 1984 roku wymieniono leje ssące pomp ze względu na daleko posuniętą korozję i brak możliwości w uzyskaniu próżni. Wykonano wiele jeszcze innych drobniejszych prac remontowych i naprawczych, których celem było przedłużenie żywotności tej pompowni.

Mimo prowadzonej działalności konserwacyjno - remontowej stan techniczny tej pompowni z biegiem czasu ulegał stałemu pogarszaniu. mając to na uwadze administrator tego obiektu niezależnie od bieżących działań związanych z utrzymaniem tego obiektu w pełnej sprawności technicznej podejmował działania związane z budowa nowej przepompowni. Już w 1980 roku opracowano studium generalne melioracji dla całej Doliny Mątawy, a w 1982 roku podjęto proces przygotowania inwestycji budowy nowej pompowni Kończyce

Nową pompownię pobudowano wraz z obiektami towarzyszącymi w latach 1993 - 95 o koszcie 8.220 tys. zł. Pompownia ta otrzymała charakter obiektu nowoczesnego z zastosowaniem najnowszych rozwiązań światowych z pierwszym zastosowaniem w kraju pomp zatapialnych. Obiekt ten został wyróżniony nagrodą NOT I stopnia za osiągnięcia w dziedzinie techniki za rok 1996 na terenie województwa bydgoskiego. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w 1998 roku przyznał dla tego obiektu i jego twórców nagrodę I stopnia w dziedzinie budownictwa i architektury. Wysoko ocenione zostały jego wartości techniczne, ekonomiczne i ekologiczne. Zastosowanie nowoczesnej technologii pomp pozwoliło na zmniejszenie nakładów inwestycyjnych. Małe kubatury budynków, cykl realizacji, mniejsze koszty oraz sprowadzone w warunkach powodzi zalety eksploatacyjne to podstawowe walory tego projektu.

Niezależnie od w/w inwestycji ostatnie lata to dalsza koncentracja prac i robót melioracyjnych w tej dolinie związanych z zabezpieczeniem powodziowym, jak i regulacją stosunków wodnych. Do wykonanych inwestycji należy:
- budowa w miejscu istniejącej nowej śluzy wałowej w miejscowości Kończyce w latach 1999 - 2000 o wartości 6.670 tys. zł
- odbudowa stacji pomp Pastwiska o wydatku 0,66 m?/sek o warto?ci 495 tys. z?
- regulacja rzeki Mątawy od km 0+650 do km 13+300 w latach 2001 - 2002 o wartości 1.900 tys. zł
- budowa jazu na rzece Mątawie w km 13+300 w latach 1996 - 1997 o wartości 520 tys. zł
- melioracje szczegółowe na zadaniu Mątawa - Bratwin I, obejmującym powierzchnię 659 ha, wykonane w latach 1995 - 99 o wartości 1.900 tys. zł

Ogółem w latach 1990 - 201 roboty w/w o charakterze inwestycyjnych pochłonęły kwotę 19.705 tys. zł, a więc przy ograniczonych środkach budżetowych i rokrocznie zmniejszanych należy stwierdzić, że są one bardzo wysokie. Tak wielka ich koncentracja była możliwa dzięki pozyskiwanym środkom pozabudżetowym, do których należały:
- środki Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
- środki Funduszu Społecznej Rady Europy wraz ze środkiem budżetu centralnego,
- środki Europejskiego banku Inwestycyjnego wraz ze środkiem budżetu centralnego.

Mimo dużej koncentracji inwestycji nie wszystkie potrzeby związane z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym tej doliny zostały zaspokojone. Do najpilniejszych prac należy zaliczyć:
- dalszą regulację rzeki Mątawy od km 13+330 do 30+400 o koszcie orientacyjnym 2.100 tys. zł,
- modernizację i wzmocnienie wału przeciwpowodziowego na długości 16,0 km o bliżej nie określonym koszcie wobec braku opracowań projektowych,
- budowź 7 polderowych stacji pomp o wydatku ??cznym 8,84 m?/sek, odwadniaj?cych obszar 4.100 ha.

Niezależnie od problematyki budowy nowych urządzeń, czy też ich modernizacji jest sprawa ich bieżącego utrzymania. Od czasu utworzenia związku wałowego, tj. od 1854 roku obowiązek ten spoczywał na jego członkach w nim zrzeszonych. Związek ten korzystał z pomocy państwa, gmin i starostw, pozyskując środki w formie dotacji, kredytów, czy też pożyczek. Stan ten trwał do roku 1974, tj. do chwili wejścia w życie Prawa wodnego, które to podzieliło urządzenia melioracyjne na podstawowe i szczegółowe. Zgodnie z nim do urządzeń melioracji podstawowych zalicza się urządzenia zabezpieczające przed powodzią, a więc w przypadku tej doliny:
- wały przeciwpowodziowe,
- stacje pomp,
- śluzy i przepusty wałowe,
- rzeka Mątawa.

Obowiązek utrzymywania spoczywa na ich właścicielu, tj. państwie. Średnioroczne koszty utrzymania urządzeń przeciwpowodziowych doliny Mątawy w aktualnych cenach przedstawiają się następująco:
- prace konserwacyjne wału przeciwpowodziowego poprzez koszenie roślinności i naprawę skarp na długości 31,8 km 349.000 zł
- utrzymanie pompowni i śluzy Kończyce 252.000 zł
w tym koszty energii elektrycznej - 223.000 zł
- prace konserwacyjne rzeki Mątawy na długości ca 30 km, tj. na odcinku dolinowym 67.000 zł
- utrzymanie pompowni Pastwiska i Kanału Pastwiska 26.000 zł
Razem 694.000 zł
Suma ta w przeliczeniu na 1 ha powierzchni chronionej stanowi 72 zł. Z obowiązku tego państwo wywiązywało się przez długi okres czasu w sposób zadowalający. W ostatnich latach wobec radykalnego obniżenia nakładów środków na utrzymanie urządzeń melioracji podstawowych obniżył się poziom prawidłowego utrzymania tych urządzeń. Brak środków na prace konserwacyjne wałów przeciwpowodziowych rzeki Mątawy odbija się bardzo negatywnie w prawidłowym utrzymywaniu stosunków wodnych w tej dolinie, szczególnie w latach mokrych, jaki charakter miał rok 2001, jak i I połowa roku 2002.

V. Reasumpcja i wnioski

Przedstawiona w niniejszym referacie problematyka ochrony przeciwpowodziowej na przykładzie doliny Mątawy pn. Sartowice - Nowe, obejmującą ocenę i zasięg oddziaływania powodzi i jej skutków, rys historyczny walki z powodziami i działania podejmowane w zakresie walki z nią już od wieku XIV do obecnego okresu, skłaniają do wyciągnięcia następujących wniosków:

1. Powódź jest zjawiskiem naturalnym i powstaje, gdy natężenie deszczu i natężenie dopływu wody z opadu deszczu lub topniejącego śniegu przekracza zdolność przepustową koryt rzek. Wówczas rzeka wylewa na przyległe tereny i powoduje straty.

2. Od zarania dziejów w dolinach rzecznych ze względu na żyzność gleb, jak i bliski dostęp do wody powstawało osadnictwo i z nim miasta, wsie, rozwijało się rolnictwo i przemysł, przebiegały szlaki komunikacyjne. Z drugiej jednak strony ceną za komfort osiedlenia się w dolinach rzek jest ryzyko powodzi. Przedstawione skutki historycznych powodzi, jak i tych, które wystąpiły na terenie Polski w ostatnich latach w roku 1997 i 2001 dowodzą o przeogromnym znaczeniu tego zjawiska. Nie docenienie go prowadzi do wielu strat i szkód nie wykluczając w ludziach, w inwentarzu i wielkie straty materialne w plonach i infrastrukturze technicznej, w jaką wyposażone są tereny.

3. Walka z tym zjawiskiem jest konieczna i trwa od wieków i wiąże się z koniecznością budowy i właściwego utrzymania urządzeń przeciwpowodziowych, jak:
- wałów przeciwpowodziowych,
- pompowni,
- rzek i kanałów dolinowych.

Dużą zasługę w tym zagadnieniu posiadają osadnicy holenderscy, którzy na przykładzie doliny rzeki Mątawy dali przykład i pierwowzory, jak walczyć ze zjawiskiem powodziowym, walczyć ograniczając do minimum straty i szkody.

4. Działania przeciwpowodziowe na terenie Polski w świetle ostatnich katastrofalnych powodzi, jakie miały miejsce w ostatnich latach (1997, 201 rok) winny być nasilone, obejmując swym zakresem:
- budowę nowych urządzeń,
- modernizacje istniejących,
oraz prawidłowym utrzymaniem już istniejących, których poziom ze względu na ograniczone środki budżetowe znacznie się obniżył. W działania te powinny być zaangażowane nie tylko organy rządowe, ale również i przede wszystkim samorządy lokalne wraz ze wszystkimi zainteresowanymi zagrożonymi tymi zjawiskami, tj. instytucjami, zakładami przemysłowymi, usługowymi i ludnością.
Doskonalenie systemów organizacyjnych i unormowań prawnych winno zmierzać do poprawy bezpieczeństwa terenów, osób i mienia zagrożonych tym zjawiskiem.

Literatura
1. Zdzisław Ludkiewicz; Osady Holenderskie; Toruń, 1934 r.
2. mgr inż. Marian Złonkiewicz; Stacja pomp w Kończynach z zatapialnymi pompami śmigłowymi; Wiadomości melioracyjne i łąkarskie, nr 3, 1997 r.
3. mgr inż. Marian Złonkiewicz; Działania organizacyjno - techniczne służb przeciwpowodziowych w czasie awarii lub katastrofy obiektu hydrotechnicznego (na przykładzie polderu chronionego); wydanie Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego; Krajowe szkolenie - Ochrona przed powodzią; Jurata, maj 2002
4. Kujawsko - Pomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku Oddział Rejonowy w Bydgoszczy; Materiały statystyczne i informacyjne.