ENGLISH VERSION
Start | Wprowadzenie |
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska
Start | Wprowadzenie | Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska |
|
Artykuły --> Konferencja 2001
|
||
|
||
|
|
||
Zofia ZierhofferowaPoznańNazwy osad olęderskich w Wielkopolsce. Powstawanie i zmiany.Dzięki badaniom historyków jest rzeczą znaną, że osadnictwo Holendrów w Polsce roz-poczęło się w drugiej połowie XVI w. od Gdańska i postępowało stopniowo wzdłuż Wisły po obu jej brzegach. W 1624 r. dotarło do Saskiej Kępy na terenie dzisiejszej Warszawy, a potem jeszcze posuwało się dalej na południe, ale penetracja dalszych terenów była już słabsza. W Wielkopolsce pierwszą osadę Olędry Ujskie założono w 1597 r., dwie dalsze Herbardowo i Folsztyn w ziemi wieleńskiej w 1601 r. W XVII w. interesujący nas proces osadniczy rozwijał się jeszcze powoli, jego nasilenie przypadło dopiero na XVIII w. W sumie osadnictwo olęderskie powiększyło wydatnie liczebność wsi na naszym terenie. Istnieją jednak różnice w ocenie ich liczby, co wynika z niekompletności materiałów źródłowych. Poza tym nie wszystkie rozpoczęte lokacje kończyły się sukcesem, co dodatkowo utrudnia ich zestawienie. W. Rusiński przyjmuje, że tych osad było około 550 zaś ostatnie badania Z. Chodyły powiększają ich stan do około 700 .Nazwy omawianych osad charakteryzowały się przeważającym udziałem nazw dwuczło-nowych z członem (H)olendry, Olędry. Wśród nich znaczącą część stanowiły nazwy, które na-wiązywały do wcześniej istniejących toponimów. Od nich właśnie rozpocznę swoje rozważania. W Wielkopolsce odtoponimiczne nazwy wsi występują już w XIII-wiecznych dokumentach, a bardzo nasilają swoją obecność w XV w. Powołam się tu na swoją monografię "Nazwy typu Osiek Mały, Koźminek i in. derywowane od nazw miejscowych" . Proces tworzenia nazw odto-ponimicznych zilustruję na przykładzie zaczerpniętym z cytowanej pracy. Otóż, gdy nazwa wsi Gałązki zaczęła funkcjonować w odniesieniu do dwu osad, które powstały bądź przez podział pierwotnie jednej wsi na dwie odrębne jednostki, bądź w bliskim sąsiedztwie pierwotnych Gałą-zek wyrosła nowa osada i przyjęła tę samą nazwę, wówczas dla uniknięcia dwuznaczności zróż-nicowano wspólna nazwę Gałązki, dodając do niej człon Małe, a dla symetrii również Wielkie, a zatem człony Mały i Wielki spełniały rolę odróżniającą w stosunku do członu utożsamiającego Gałązki. Do kategorii takich nazw odtoponimicznych należy odnieść nazwy osad olęderskich z członem utożsamiającym, będącym nazwą wcześniejszej wsi, w skład której wchodziły najczę-ściej nieużytki przekazane nowym osadnikom, by je przekształcili na grunty rolne. Ich zależność nazewnicza wynikała tu ze stosunków własnościowych, co pokazują poniższe przykłady: Hollen-drv Chociszewskie... Do wsi Chociszewa należące 1789 Mkl, dziś Chociszewko, pozn., gm. Sko-ki, Olędry Lubieckie, wieś Lubiecz 1789, Olęndry do wsi Lubcza należące 1789 Mkl, dziś Lub-czvnek, bydg., gm. Rogowo. Ten typ nazewniczy był bardzo znamienny i reprezentatywny dla osadnictwa olęderskiego na przestrzeni XVII i XVIII w. Zilustrują to wybrane przykłady:
Przytoczone powyżej struktury nazewnicze były charakterystyczne dla osad olęderskich, w których nazwa wsi macierzystej, będąc członem utożsamiającym, przybierała formę przymiot-nika. Nawiązywały one w sposób bezpośredni do analogicznych dwuczłonowych nazw Wól. One właśnie, pojawiwszy się o trzy wieki wcześniej od Olędrów, były ich prototypami. Oto przykła-dy: de Wola et Orchowo (1369) 1446 KW nr 1617; Wola Rchowska 1391 Lek II nr 128, dziś Wólka Orchowska, koniń., gm. Orchowo; in Gosławska Wola 1384 KW nr 1822 (n. wsi Gosłowi-ce), później Wola Łaszczewa 1565 ASK 13, 11 (n. os. Łaszcz), dziś Wola Łaszczowa, koniń., gm. Kazimierz Biskupi. Zresztą zakładanie osad określanych wolami miało wiele cech wspólnych z osadnictwem Olędrów. Olędrzy osadzani byli również w miejscu wsi opustoszałych i zarosłych, by je rekultywo-wać. Wówczas restytuowano nazwy tych osad, zazwyczaj dodając do nich człon Olędry. Należy poza tym zaznaczyć, że w pewnej liczbie wsi wówczas zamieszkałych osadzano Olędrów na czę-ści gruntów. Jednym z takich przykładów jest wieś Sroczewo, w której na części gruntów założo-no kolonię olęderską, wskutek czego powstała osada mieszana, potem zaś starzy mieszkańcy przeniesieni zostali na prawo olęderskie i przyłączeni do gminy Olędrów. Zdarzały się też sytu-acje, że dotychczasowi mieszkańcy uzyskiwali prawa olęderskie (lub ich część), co się łączyło wówczas z polepszeniem ich położenia prawnego i ekonomicznego. Jak pokazuje wybór poniż-szych przykładów, ta grupa nazw zachowywała swoja dawna postać rzeczowników a człon Olę-dry dodawany był do nich fakultatywnie:
Nazwy osad olęderskich tworzone były także bez nawiązania do wcześniejszych nazw wsi. W tych wypadkach bardzo często wykorzystywano gotowy materiał mikrotoponimów, czyli nazwy odnoszące się do obiektów fizjograficznych, które zasiedlili Olędrzy. Niektóre spośród tych mikrotoponimów miały dawne zapisy historyczne. Ten zasób podstaw nazewniczych uzu-pełniały jeszcze apelatywy z zakresu pojęć powiązanych ze środowiskiem naturalnym. Granica między tymi dwoma zasobami leksykalnymi, które były tworzywem omawianych nazw, jest trudna do przeprowadzenia. Nigdy bowiem nie ma pewności, czy nie zaistniał trwały związek między odnośnym apelatywem a odpowiadającym mu obiektem fizjograficznym, ale nie zanoto-wano go w źródłach, albo gdy był notowany, przeoczyli go badacze. Znacznie rzadziej występują nazwy związane z działalnością człowieka. Wśród podstaw nazewniczych znalazły się też nazwi-ska i imiona zaś wyjątkowo nazwy wsi, ale użycie ich motywowały zupełnie inne względy niż w przedstawionych powyżej nazwach odtoponimicznych. Ten materiał będzie przedstawiony w następującym porządku: 1) nazwy odnoszące się do środowiska naturalnego; 2) nazwy związane z działalnością człowieka; 3) nazwy od nazwisk oraz imion, a także nazw miejscowych. 1) Nazwy odnoszące się do środowiska naturalnego:
W nazwach niezależnych od wcześniejszych toponimów bardzo wyraźnie zaznaczyły się cechy naturalnego środowiska, w którym Olędrzy zakładali swoje osady. Jest to zrozumiałe, gdyż nazwy te nadawane były w początkowym zetknięciu z miejscem nowego osadnictwa, zanim póź-niejsi jego mieszkańcy dokonali zmian w pierwotnym krajobrazie. W nazwach najczęściej odbiło się jego zalesienie. Mówią o tym ogólnie niektóre z przytoczonych przykładów oraz inne znajdu-jące się w pełnym materiale: Drzewce Olędry (: drzewce zapewne "las lub zarośla"), Kozielaski Olędry (: kozie laski czyli "małe dla kóz"), Krzywoleśne Olędry (: krzvwy las), Lasek Olędry. Należały tu również nazwy określające zespoły leśne z przewagą niektórych gatunków drzew: Borownickie Olędry (: borownik - "las iglasty"), Chojnickie Olędry, Dębowskie Olędry (: dębo-wiec - "las dębowy"), Grabowiec Olędry, Jasionowe Olędry, Lipie Olędry (: lipa), Olszewniak Olędry (: olszewniak - "zarośla olszowe"), Sosnowiec Olędry, Tarnowiec, Troszczyńskie Olędry i in. Nieodłączna od lasów jest żyjąca w nich zwierzyna. O jej obecności świadczą takie na-zwy, jak: Barłożne Olędry, Igrzna, Orłowiec, Sowiagóra Olędry, Wilcz Olędry, Zwierzyniec Olę-dry, które pierwotnie odnosiły się do lasów. Na osadnictwo dla olędrów przeznaczano tereny podmokłe, bagienne i mokradła. Wyrazi-stym tego przykładem jest nazwa Białe Olędry. Tereny podmokłe i moczarowate znajdowały się często w pobliżu rzek i jezior. Nazwy tych obiektów wodnych przenoszone były niejednokrotnie na otaczające je lasy, łąki i mokradła, a następnie po zajęciu tych terenów przez olędrów stawały się nazwami ich osad. Znalazło to wyraz m.in. w nazwach: Bystrek Olędry, Dziewczastruga, Go-golice Olędry, Krynica Olędry, Mechnacz Olędry, Pącheńskie Olędry (: n. jez. Pąchy od pąch - "zapach, smród"), Rudna Olędry (: n. rz. Rudna - od czerwonawego zabarwienia wody z rudy żelaza). Omawiane nazwy zawierają także informacje o rodzaju gleby i ukształtowaniu terenu, np.: Błonie Olędry, Glinki Olędry, Góry Olędry, Łęczne Olędry, Piaski Olędry. 2) Nazwy związane z działalnością człowieka:
W przedstawionych nazwach doszły do głosu wyniki działalności nowych mieszkańców na zagospodarowywanych obszarach. Nazwy Nowe Olędry, Stare Olędry przekazują informacje o tym typie osadnictwa, Mostowskie Olędry wskazują na inwestycję komunalną ważną dla ko-munikacji, Nowe Dwory Olędry i Nowy Dom, mówią o budownictwie mieszkalnym, zaś Stodól-sko o budownictwie gospodarczym. Do urządzenia osad potrzebne były różne materiały, do pro-dukcji których musiały powstać różne zakłady przemysłowe: cegielnie, huty szkła, piły czyli tra-ki. Powstawanie ich dokumentują nazwy: Cegielskie Olędry, Huta Olędry, Szklana Huta Olędry, Piłka. 3) Nazwy od nazwisk oraz imion:
Nazwa od nazwy miejscowej:
Wybrane przykłady nazw, które przytoczyłam, mogły mieć dwojaką motywację. Nazwi-ska lub imiona będące w podstawie nazw zapewne w większości należały do właścicieli gruntów, ale, być może, czasem mogły należeć do osadźców. Do ustalenia tych faktów bardzo rzadko można znaleźć informacje źródłowe. Dotyczą one zaledwie kilku sytuacji nazewniczych i odno-szą się do osób, których imiona lub nazwiska rodowe znalazły się w nazwach dla ich upamiętnie-nia, por. Filipowo Olędry, Herbardowo Olędry, Wyssogotowo Olędry. Znamienne w tym wzglę-dzie są nazwy będące derywatami wstecznymi od nazwisk, takimi są Chmielewo (: Chmielewski), Zakrzewo (: Zakrzewski). Można domniemywać, że inne nazwy od imion: Józefowo, Katarzynki, Krystynka, Maryjanowo, Marienwald, Teresowo utworzono również na cześć osób noszących te imiona. Z kolei przykładem upamiętnienia gniazda rodowego Zofii z Herburtów Czarnkowskiej jest nazwa Folsztyn. W dalszym ciągu nieco uwagi poświęcę członowi (H)olendry, Olędry, który zmieniał w czasie swoją formę, znaczenie i funkcje. Postać Olędry jest najbardziej przyswojona w stosunku do jej pierwotnego brzmienia Holendry. Pochodzi ona, jak wiadomo, od nazwy etnicznej Holen-drzy. Przybyli oni do Polski i zapoczątkowali nowy rodzaj osadnictwa. Początkowa postać Ho-lendry - to dawna forma biernika liczby mnogiej. Ta forma gramatyczna od rzeczowników oznaczających różne grupy ludzkie (narodowość: Czechy, Węgry; zawód: Szewce, Sokolniki; mieszkańców jakiegoś terenu: Jezierzany) mogła pełnić funkcję nazw oznaczających obszar lub miejsce, które owi ludzie zamieszkiwali. W naszym przykładzie Holendry, to miejsca, gdzie osiedleni zostali Holendrzy. Na ziemiach polskich przeszczepiali oni technikę melioracji bagien i mokradeł, by je przekształcić na grunty rolne, a następnie prowadzić hodowlę bydła. Z czasem nowe osadnictwo kontynuowali przybysze z Niemiec, sporadycznie z Czech, a także Polacy. Ich działalność osadnicza rozpoczynała się zwykle od karczowania lasów i zarośli. Zmiana narodo-wości osadników spowodowała, że człon (H)olendry, Olędry stracił swój pierwotnie etniczny charakter. Omawiając dwuczłonowe nazwy z członami odtoponimicznymi w postaci przymiotników derywowanych od nazw macierzystych wsi, stwierdziłam, że towarzyszący tym przymiotnikom człon Olędry pełnił funkcje dyferencjacyjną (por. s. 2, 4-5). W pozostałych nazwach z członem Olędry, które przytoczyłam, nie jest już związana funkcja dyferencjacyjna. Jest to oczywiste w sytuacji, gdy w terenie nie sąsiadują ze sobą dwie równo brzmiące nazwy. Na tym tle musi zasta-nawiać konsekwencja, z jaką człon Olędry występował we wszystkich grupach nazewniczych. Otóż z pewnością przyczyną tego stanu rzeczy była uprzywilejowana pozycja osad, które loko-wano na prawie olęderskim. Zapewniało ono bowiem lepszy ustrój społeczny gminy wiejskiej oraz korzystniejsze warunki ekonomiczne jej rozwoju w porównaniu z wsiami lokowanymi daw-niej na prawie niemieckim. Powszechne występowanie członu Olędry należy tłumaczyć potrzebą udokumentowania także w nazwie tego ważnego tytułu prawnego, którym legitymowały się osa-dy Olędrów. A zatem nie tylko względy językowe ale również intencja, by zwrócić uwagę na tytuł prawny, przyczyniły się do tak powszechnego występowania członu Olędry w nazewnic-twie. Gdy na obszarze Prus wprowadzono jednolity samorząd gminny oraz regulację stosun-ków wiejskich na mocy ustawy z 1823 r., wówczas także prawodawstwo olęderskie przestało obowiązywać. W związku z tym człon Olędry jako dowód przywilejów stracił swoja wartość, pozostał jedynie świadectwem praw już nie istniejących. Zapewne ten fakt doprowadził do coraz częstszego pomijania członu Olędry w nazwach, w których nie miał on funkcji dyferencjacyjnej. Równocześnie postępowała apelatywizacja tego członu, czyli przejście z kategorii nazw wła-snych do kategorii rzeczowników pospolitych. Osady olęderskie wyróżniały się wśród pozosta-łych wsi sposobem zagospodarowania, zabudową, budownictwem, pewną odmiennością etniczną i wynikającymi z niej obyczajami, wreszcie stanem zamożności. Wpłynęło to na zawartość tre-ściową wyrazu Olędry, na którą te cechy się składały. Już w XIX w., następowały stopniowe zmiany w nazewnictwie osad olęderskich. Wyżej wspomniałam o eliminacji członu Olędry, kiedy stracił on motywację prawną. Z kolei człony utożsamiające w formie przymiotników zapewne pod wpływem urzędowych nazw niemieckich w zaborze pruskim przekształciły się w formy rzeczownikowe, por. Borkowskie Olędry, niem. Borek Hauland. Człon Olędry lub wprowadzone w jego miejsce określenie Olędry do 1918 r. pełniły w tych nazwach rolę dyferencjacyjną. Po 1918 r., gdy Polska odzyskała niepodległość, przeprowadzono repolonizację nazw miejscowych, które pod zaborem pruskim zostały zniszczone oraz spolonizowano nazwy nie-mieckie, które wtedy powstały. W Wielkopolsce główna rolę w tej akcji odgrywał znany historyk ksiądz Stanisław Kozierowski. W ramach tego działania wycofano z wykazów urzędowych człon toponimiczny Olędry oraz termin osadniczy olędry, które różnicowały dwie równobrzmiące na-zwy występujące w sąsiedztwie lub niezależnie od tego towarzyszyły nazwie. Podobną praktykę kontynuowano po 1945 r. Powodem tej decyzji było uznanie członu Olędry i określenia Olędry za niepożądane, ponieważ odpowiadały one wyrazowi Hauland, a badacze niemieccy, łącząc ten wyraz z czasownikiem hauen "karczować", byli skłonni traktować całe osadnictwo olęderskie w Wielkopolsce jako wynik kolonizacji niemieckiej. Od siebie dodam, że wśród zapisów niemiec-kich podawanych przez Gillego występuje skrócona forma Holl., zapewne Holländer. W miejsce członu Olędry i określenia olędry, kóre znikły z urzędowych wykazów (choć zachowały się w języku miejscowej ludności), wprowadzono formy sufiksalne. Formy takie już wcześniej były stosowane w celu dyferencjacji nazw, zastępując powszechnie od XVI w. dwu-członowe postaci, zwłaszcza z członami Mały - Wielki. Te przekształcenia posłużyły potem za wzór dla nazw osad olęderskich, którym po 1918 r. nadano formę sufiksalną lub wzorowaną na jeszcze innych strukturach nazewniczych. Oto przykłady: Białeżvńskie Olędry = Białegi, Bor-kowskie Olędry =Borkowice, Chełmskie Olędry = Chełminko, Chromieckie Olędry = Chromiec, Dłuskie Stare Olędry = Stare Dłusko, Konarskie Olędry = Konarzvce, Króteckie Olędry = Krute-czek, Lewickie Olędry = Lewiczynek, Ludomskie Olędry = Ludomicko, Oberskie Stare Olędry = Obra Dolna, Strychowskie Olędry =Strvszewo, Ujskie Olędry = Ługi Ujskie. Należy dodać, że niekiedy zastępowano omawiane nazwy tworami, które nie nawiązywały do dotychczasowych, np.: Amtskasnerowskie Olędry = Toczeń, Chrzastowskie Olędry = Olsze, dziś Olsza, Jedrzejow-skie Olędry = Gajewo. Nie można wreszcie zapomnieć o tym, że niektóre nazwy osad olęderskich znikły, gdy te osady połączyły się z wsiami sąsiednimi. Wykaz skrótów źródłowych: ASK 13 - Rejestry poborowe woj. kaliskiego z 1. 1564-1591, Archiwum Skarbu Koronnego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, oddz. I., sygn. 13. Gilly - Special Karte von Südpreussen aus der Königlichen Grossen Topographischen Karte [...] reducirt und herausgegeben von Geheimen Bau-Rath Gilly, Berlin 1802-03, [1: 150000]. Koz II - III - S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych dzisiejszej archiŹdiecezji poznań-skiej, Poznań 1916. Koz IV - S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środ-kowej Wielkopolski, Poznań 1921. KsP - [L. Plater], Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego KsięŹstwa Poznańskiego. Wyd. J. Bobrowicz, Lipsk 1846. KW - Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski [...] I-IV: wyd. [I. ZaŹkrzewski]; V; wyd. F. Piekosiń-ski, Poznań 1877-1908. Lek - Die ältesten grosspolnischen Grodbücher. I - II. Hrsg. v. J. Lekszycki, Leipzig 1887-1889. MKL - J. Majchrowski, Nazwy miejscowe dawnego województwa kaliskiego (maszynopis). Myc - J. Mycielski, księga adresowa wszystkich miejscowości w W[ielkim] Ks[ięstwie] Poznań-skim. Ułożył J. Mycielski, Poznań 1902. Rosp - S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej, Warszawa 1951. Rus - W. Rusiński, Osady tzw. "Olędrów" w dawnym woj. poznańŹskim, Poznań 1939 - Kraków 1947. SG - Słownik geograficzny Królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Suli-mirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I - XV, Warszawa 1880-1902. SHG Pn - Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańŹskiego w średniowieczu. Cz. I - II, z. 3, Wrocław 1982-1991; cz. II, z. 4, cz. III, Poznań 1992 i nn. Sk X - Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 31.IX 1921 r.; X: woj. poznańskie, Warszawa 1926. Verz - Verzeichniss sämtlicher Ortschaften der Provinz Posen [...], Berlin 1883. WM - [J. Lekszycki] Wykaz miejscowości, których nazwiska polskie do roku 1874 na niemiec-kie zmienione zostały. I-II, Poznań 1875. WUN - Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce. I - III, Warszawa 1980-1982. Ilustracje 
|
|
Start |
Wprowadzenie |
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska Copyright 2005 © jerzyszalygin@wp.pl |