Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Nizina Kwidzyńska na przestrzeni wieków (ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju osadnictwa na prawie długoletniej dzierżawy)

Ślady osadnictwa na omawianym terenie pochodzą już z okresu rzymskiego. Artefakty z tego czasu odnaleziono m.in. we wsiach Korzeniewo i Okrągła Łąka. W czasach wędrówek ludów akcja osadnicza uległa rozluźnieniu. We wczesnym średniowieczu tereny te zasiedlane były od południa i z zachodu przez ludność słowiańską, z północy i wschodu przez Prusów, którzy na pocz. XIII w. doszli do Wisły. Grody w tym okresie znajdowały się w Sadlinkach, Wiślinach i Kwidzynie. Rozmieszczenie ich wiązało się z głównym szlakiem łączącym ziemię chełmińską z Gdańskiem oraz położonym na Nizinie grodem w Zantyrze. Miejsce to stało się na pocz. XIII w. pierwszą siedzibą biskupa misyjnego Chrystiana. Wydarzenia historyczne mające decydujące znaczenie dla tych terenów w okresie średniowiecza wiązały się jednak z przybyciem krzyżaków. Już na początku lat 30. XIII w. pierwsze oddziały wkroczyły na ten teren, zajmując gród w Kwidzynie. Liczne pruskie powstania pustoszące tą okolicę trwały do 1249 r., kiedy to obie strony zawarły pokój. Teren ten stał się częścią dominium biskupiego, którego stolicą w porozumieniu z krzyżakami był odtąd Kwidzyn. Najstarsze źródła z poł. XIII w. wymieniają osady wchodzące w skład posiadłości biskupów pomezańskich. Była to m.in. wieś Grabowo. W 1381 r. znany był w niej sołtys, co poświadczać może lokację tej osady na prawie niemieckim. Podobna sytuacja dotyczy Wiślin oraz Wielkiego Nebrowa²⁴. Inną znaną osadą było Rusinowo, które w 1365 r. kapituła nadała Jakubowi z 40 łanami. Z nich to 4 należały do wolnego sołectwa na prawie chełmińskim. Najstarsza wzmianka dotycząca urządzeń mechanicznych wiąże również się z tą osadą. W 1394 r. kapituła nadała wsi Rusinowo miejsce na zbudowanie wiatraka²⁵. Wymieniane już wcześniej Sadlinki, w których to znajdował się gród słowiański, również podlegały biskupom pomezańskim. Prawdopodobnie istniał tu dwór stanowiący ośrodek administracji gospodarczej przyległych dóbr biskupich, zniszczony prawdopodobnie w XV w.²⁶ Podobną rolę odgrywał również Nowy Dwór, zwany w 1338 r. jako Nova Curia, później jako Neuhof²⁷.

Własnością biskupią zarządzali powoływani wójtowie rekrutujący się spośród krzyżaków. Zakon zakładał również folwarki. Znajdowały się on w Benowie, gdzie mieścił się również urząd leśny oraz w Ryjewie i Szałwinku²⁸.

Teren zalewowy jakim była Nizina już od poł. XIV w. próbowano okiełznać budując i dbając o wały przeciwpowodziowe i tamy. Działania te stały się podstawą powołania Wspólnoty Wałowej - Deichsozietäten, Nämlich die Wolzer Niederung, die Marienwerderische Stadt-Niederung, die Östlisch Mewische - Niederung und der Runderweider Niederung²⁹. W poł. XIV w. obwałowane były osady: Rusinowo, Nebrowo, Wiśliny³⁰. Pod k. XIV w. ciąg wałów sięgał pod Korzeniewo³¹.

W dzisiejszym krajobrazie odnaleźć można jeszcze fragmenty starych obwałowań, które są też świadectwem zmiany biegu koryta rzeki. Takie umiejscowienie posiada m.in. Gniewskie Pole, położone obecnie między dwoma wałami - starym i nowym.
Kolejne wydarzenia historyczne odbiły się na rozwoju osadnictwa wsi kwidzyńskich. Były ta wielka wojna z zakonem. Biskup pomezański stanął po stronie krzyżaków, by po przegranej bitwie złożyć hołd królowi polskiemu. Nie zapobiegło to dalszym konfliktom, w których miasto często stawało po stronie Zakonu. Duże zniszczenia spowodowała również wojna trzynastoletnia.

W wyniku II pokoju toruńskiego z 1466 r. zmieniły się granice administracyjne. Część Niziny znalazła się w granicach Prus Królewskich województwa malborskiego, ekonomii malborskiej i starostwa sztumskiego. Wsie podległe ziemi gniewskiej włączono do województwa pomorskiego podlegając staroście gniewskiemu a potem powiatowi tczewskiemu.

Kolejne konflikty zbrojne a zwłaszcza ostatnia wojna z zakonem z lat 1519-1521 oraz silne powodzie mające miejsce pod k. XV w., doprowadziły do poważnych zniszczeń. Grabowo wykorzystywane było jako pastwiska, w Nowym Dworze zrujnowany folwark opustoszał a Benowo i Gniewskie Pole określane były jako pustki. Kaniczki w 1542 r. zamieszkiwało tylko dwóch gospodarzy, pozostał część osady użytkowano również jako pastwiska.

W 1525 r. hołd złożony przez księcia Albrechta królowi polskiemu spowodował utworzenie Prus Książęcych, w skład których weszły tereny należące jeszcze do zakonu. Spowodowało to zmniejszenie roli samego Kwidzyna, który stał się siedzibą starosty królewskiego.

Okres stabilizacji zbiegł się z nową falą osadnictwa na terenach Rzeczpospolitej. Od lat 30. XVI w. do Gdańska i Elbląga zaczęli przybywać chłopi z terenów Holandii i płn. Niemiec. Byli to członkowie gmin menonickich - jednego z odłamów protestantyzmu. Od lat 50. XVI w. rozpoczęła się masowa akcja zasiedlenia nimi terenów Żuław.
W 1547 r. ponownie osadzono Wielkie Nebrowo na prawie chełmińskim z obowiązkiem naprawy zniszczonych wałów. Sołtysem został Szymon Kusch³². Jednak dopiero system długoterminowej dzierżawy stosowany w przypadku menonitów przyczynił się do odbudowy zniszczonych osad.

W 1575 r. menonitów wymienia się we wsiach: Bronisławowo, Olszanica³³, Grabowo³⁴ oraz Kaniczki, dla których to zachował się najstarszy kontrakt osadniczy. W przypadku dwóch ostatnich wiadomo że osadnicy pochodzili z terenu Żuław Malborskich. W Kaniczkach 30-letni kontrakt na 37 włók zawarli Dirick Johansen, Hansen Siebelmann, Johan Classen, Lorenz Persen, Joahim Witten oraz Joahim Witten starszy³⁵. W 1576 r. na 30 łanach wydzielonych z części Nebrowa pojawili się nowi osadnicy zakładając wieś Glina³⁶. W 1580 r. w Wielkim Nebrowie 21 menonitów otrzymało kontrakt na 45 włók. W tym samym okresie na 28 łanach osiadło 13 osadników w Wiślinach. Ok. 1581 r. z części wsi Rusinowo wyodrębnia się Okrągła Łąka, a w 1584 r. na nowo lokowany był Nowy Dwór oraz wyodrębnia się miejscowość Małe Sadlinki. Gniewskie Pola jeszcze w latach 70. XVI w. określane jako pustki w 1593 r. zamieszkiwali już menonici.

Wydarzeniem o którym warto wspomnieć w historii tych ziem był przemarsz wojsk Stefana Batorego który zmierzał na Gdańsk. Łączy się z tym powstanie kilku hamerni, w których to z miejscowych złóż wytapiano działa. Jedna z nic znajdował się na terenie Niziny w późniejszej osadzie Hammerkrug³⁷.

Akcja osiedleńcza kontynuowana była również w 1 poł. XVII w. W 1624 r. wzmiankowane było Małe Nebrowo. W 1664 r. 5 olędrów zasiedliło 24 włóki pastwisk tworząc osadę Szkaradowo Wielkie. Starostowie sztumscy oddali w użytkowanie na Nizinach poza Szkaradowem również Benowo³⁸. Okres ten zaliczyć należy do pierwszej fazy osadnictwa. Należy zaznaczyć że akcja osiedlania na prawie emfiteuzy w równym stopniu dotyczyła Prus Królewskich jak i Książęcych. Większość kontraktów dotyczyła osad już istniejących choć często opuszczonych.

Najazd szwedzki w 1 poł. XVII w., jak i sam "potop" w latach 1655-1660, doprowadził nie tylko do kolejnego rabunku miast i wsi ale również uniezależnienia się elektora od polskie korony. Dalszych zniszczeń dokonała wojna północna z lat 1700-1721 a także wojna siedmioletnia z lat 1756-1763. Kontrybucje, przemarsze wojsk oraz grabieże potęgowane były epidemiami. W okresie tym odnotowano również kolejne wylewy Wisły m.in. w 1715 r., 1768 r. i 1786 r. Okres od poł. XVII w. należeć będzie zatem do drugiej fazy osadnictwa, w której to na prawie długoletniej dzierżawy znów zasiedlane były wsie Nizin. W odróżnieniu do pierwszej fazy tym razem osadnikami byli nie tylko menonici ale również osadnicy polscy i niemieccy tworząc grupę zwaną nie od narodowości ale otrzymanego kontraktu - olędrami.

Osada Grabówek oraz Jarzębina zasiedlone zostały przez menonitów na pocz. XVIII w. W 1748 r. w tej ostatniej wymieniani byli mieszkańcy: Martin Zimen, Wilhelm Unrau, Hendrich Gertzen, Heinrich Frantzen, Tobias Ecker i Martin Simon³⁹.

Do wsi w których odnowione zostały kontrakty należy Bronisławowo, gdzie w latach 1701-1711 powrócono do systemu dzierżawy. Gniewskie Pole ponownie zasiedlono nadając je 8 menonitom w 1726 r. Podobny los spotkał Szkaradowo, gdzie w 1758 r. Tekla Bielińska, starościna sztumska nadała 7 włók osadnikom na 30 lat. Byli to: Stephan Balzer, Wilhelm Unrau, Heinrich Kwap i Cornelius Jantzen. To właśnie starostowie sztumscy wiedli prym w nadawaniu kontraktów osadniczych, zwłaszcza na terenach wcześniej niezagospodarowanych. W 1713 r. na pastwiskach dzierżawionych przez gburów z Tragamina osiadło 9 menonitów zakładając osadę Tragheimerweide. W 1765 r. Tekla Bielińska wydzierżawiła ziemię menonitom na 30 tworząc Zwanzigerweide⁴⁰. Ok. poł. XVIII w. Jacob Nickel, Hendrich i Cornelius Penner otrzymali na 50 lat ziemię zwaną Schinkenland⁴¹. Podobnie doszło do powstania Mątowskich Pastwisk, Małego Szkaradowa oraz Rudnik powstałych w 1742 r. na podstawie kontraktu nadanego przez starostę sztumskiego Michała Bielińskiego 7 menonitom na 30 lat.

Z terenów Niziny należących do Prus Książęcych już w 1752 r. utworzono powiat kwidzyński. W 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru Polski. Cały omawiany obszar wszedł w granice państwa pruskiego jako prowincja Prusy Zachodnie. Całość włączona została w obręb Rejencji Kwidzyńskiej. Samo miasto jako stolica poważnie zyskało na znaczeniu. Na pocz. XIX w. dokonano ostatecznego podziału na mocy którego powiat kwidzyński obejmował miasta: Kwidzyn, Gardeję i Gniew. Część nizin należąca niegdyś do starostwa sztumskiego znalazła się w granicach utworzonego powiatu sztumskiego.

Okres XIX w. przyniósł największe zmiany na wsi. Wiązało się to z uwłaszczeniem chłopów. I choć rozporządzenia w tym zakresie wydawane były już od pocz. XIX w. na szerszą skalę zaczęto wprowadzać je w życie do poł. XIX w. W większości wsi na tym terenie przeważała ludność pochodzenia niemieckiego. Rząd pruski nie był przychylny menonitom nakładając różne podatki i utrudnienia w obrocie ziemią co powodowało liczne ich emigracje na tereny Rosji. Trzeba tu jednak zaznaczyć że choćby we wsi Kaniczki jeszcze w 1788 r. uzyskali prawo dziedzicznej dzierżawy, a w momencie uwłaszczenia objęci zostali nim jako pierwsi⁴². Do XX w. zamieszkiwali m.in. w Rudnikach, Mątowskich Pastwiskach, Walichnowach, Ryjewie czy Szakradowie.

Na rozwój wsi pruskiej poza uwłaszczeniem duży wpływ miał rozwój upraw i nawozów, przejście do systemu płodozmianu, wprowadzenie urządzeń mechanicznych. Rynek zbytu rozszerzył się na cała Rzeszę, również dzięki powstawaniu linii kolejowych - w tym wypadku "kolei miast nadwiślańskich". Linia ta oddana do użytku w 1883 r. łączyła miasta: Malbork, Sztum, Kwidzyn, Gardeja, Grudziądz, Chełmża, Toruń. Pomiędzy mniejszymi miejscowościami działała również kolejka wąskotorowa.

Również sam krajobraz nizin uległ poważnym zmianom. Podwyższono i rozbudowano system wałów przeciwpowodziowych. Konstytucję wałową dla Niziny Kwidzyńskiej parlament pruski uchwalił 15 grudzień 1713 r. natomiast 12 grudnia 1866 r. nadał statut Związkowi określający jego zadania i obowiązki⁴³.

Działania pierwszej wojny światowej choć ominęły tereny powiatu kwidzyńskiego, zapoczątkowały szereg zmian. Postanowieniem traktatu wersalskiego o losach terenów Warmii, Powiśla i Mazur miał zdecydować plebiscyt przewidziany na 11 lipca 1920 r. Ośrodki plebiscytowe utworzono w Olsztynie i Kwidzynie. Zdecydowana większość ludności opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Jedynie okręg Janowa wraz z Korzeniewem i Opaleniem znalazły w granicach Rzeczpospolitej przynależąc administracyjnie do lewobrzeżnego powiatu gniewskiego.

Wybuch drugiej wojny światowej stał się początkiem końca ponad 400-letniej historii związanej z olędrami. W 1945 r. wszyscy niemieckojęzyczni mieszkańcy opuścili te tereny. Pozostałe po nich budynki zasiedliła w większości ludność wysiedlona z terenów wschodniej Rzeczpospolitej. Dziś poza nielicznymi już zagrodami o historii tego terenu przypominają leżące na uboczu zaniedbane cmentarze. Znajdują się one m.in. w Okrągłej Łące, Kaniczkach czy Barcicach.

²⁴ Por. E. Wernicke, Kreis Marienwerder..., op. cit., s. 133; A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 270.
²⁵ R. Flans, Das ehemalige..., H. 34, 1896, s. 79.
²⁶ A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 286.
²⁷ W 1414 r. biskupim włodarzem w Nowym Dworze był Mikołaj Kluger. Zob. Ibidem, s. 274.
²⁸ Folwark w Szałwinku istniejący w latach 1399-1446 należał do komturstwa gniewskiego. Ibidem, s. 288.
²⁹ Ibidem, s. 89.
³⁰ R. Flans, Das ehemalige..., H. 35, 1897, s. 54-55; A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 285; J. Makowski, op. cit., s. 91.
³¹ Ibidem.
³² Zob. E. Wernicke, Kreis Marienwerder..., op. cit., s. 135; A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 271.
³³ Mowa tam o 21 osadnikach osadzonych na 54 włókach. Kontrakt obejmował 30 lat, w tym 6 lat wolnizny. Zob. R. Flans, Das ehemalige Amt Marienwerder..., H. 35, 1897, s. 16.
³⁴ W 1581 r. (łącznie z Grabówkiem) teren ten zamieszkiwało 26 oczynszowanych osadników na 45 łanach. Ibidem, ss. 18-19.
³⁵ E. Wernicke, Kreis Marienwerder..., op. cit., s. 61.
³⁶ R. Flans, Das ehemalige Amt Marienwerder..., H. 35, 1897, s. 58; A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 247.
³⁷ Zob. Katalog wsi: Borowy Młyn.
³⁸ Na samym terytorium starostwa menonici pojawili się jeszcze w Pułkowicach, Szropach, Nowej Wsi oraz folwarku Łaza. Zob. K. Ciesielska, op. cit., s. 222.
³⁹ H. Wiebe, op. cit., s. 39.
⁴⁰ Dziś obie te miejscowości wchodzą w skład wsi Barcice. Zob. B. Schmid, op. cit., s. 325: H. Wiebe, op. cit., s. 40.
⁴¹ Klein Schardau powstało w 1756 r. gdy starościna sztumska Tekla Bielińska nadała te tereny 3 menonitom.
⁴² A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 256.
⁴³ J. Makowski, op. cit., s. 91.