Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Nizina Walichnowska na przestrzeni wieków (ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju osadnictwa na prawie długoletniej dzierżawy)

Historia Niziny Walichnowskiej w bardzo wielu miejscach łączy się terenem Niziny Kwidzyńskiej. Na samym początku należy wyjaśnić problem z podziałem administracyjnym. Przez wieki wsie znajdujące się na prawym brzegu Wisły m.in. Janowo, Pastwa, Gniewskie Pole, Jarzębina podlegały administracyjnie najpierw komturii gniewskiej a potem powiatowi tczewskiemu województwa pomorskiego. Z racji podziału historii osadnictwa na dwa oddzielne rozdziały wsie te omawiane będą przy okazji Niziny Kwidzyńskiej. Tu natomiast omówiona zostanie historia osad znajdujących się tylko po lewej stronie Wisły.
Teren ziemi gniewskiej wchodzi w skład Pomorza Nadwiślańskiego. Po rozbiciu dzielnicowym ziemia ta przypadła książętom świeckim. Oni to nadali ten teren cystersom w Oliwie. W związku z tym wydarzeniem już w 1245 r. wymieniana była wieś Kuchnia⁴⁴. Przechodząc znów w posiadanie cystersów, ostatecznie cały ten teren znalazł się w rękach krzyżackich w 1282 r.⁴⁵.

W 1297 r. nowo lokowane miasto Gniew uzyskało prawo połowu ryb w Wiśle na terenie przylegającym do późniejszego Gniewskiego Pola⁴⁶. W okresie krzyżackim na Nizinie działał folwark w Międzyłężu. Był on siedzibą wójta podległego komturstwu malborskiemu⁴⁷.

Teren zalewowy jakim była Nizina Walichnowska już od poł. XIV w. poddawany był próbom regulacji z powodu licznych wylewów. W 1379 r. zanotowano powódź, która przerwała wały m.in. w Wielkich Walichnowach⁴⁸.

Od XIV w. teren ten był objęty działaniem Związku Wałowego - Deichwerband der Falkenauer Niderung, który w 1593 r. otrzymał "Prawo Wałowe"⁴⁹. Nizina ta, jako jedyna w Dolinie Wisły, od razu obwałowana została w całości⁵⁰.

Konflikty polsko-krzyżackie w XV w. spowodowały znaczne zubożenie wsi. Z wojną trzynastoletnią wiąże się wydarzenie dotyczące mieszkańców Wielkich Wailchnowów. W 1458 r. zaatakowali oni 13 łodzi płynących z żywnością do Gdańska⁵¹.

Postanowieniem pokoju toruńskiego z 1466 r. ziemia gniewska znalazła się w granicach Korony wchodząc w skład powiatu tczewskiego województwa pomorskiego. Czas pokoju oraz poprawy gospodarki jaki nastać miał w zbliżającym się stuleciu sprzyjał ponownemu zasiedlaniu opuszczonych wiosek oraz zakładaniu nowych, w miejscach dotychczas niedostępnych. Wiązało się to z osadzaniem menonitów na korzystnym prawie długoterminowej dzierżawy. Na terenie Niziny Kwidzyńskiej, najbliżej położonej, pojawili się oni już w latach 70. XVI w. W przypadku Niziny Walichnowskiej proces osadzania na prawie dzierżawy był nieco późniejszy. Wiadomo że starostowie osieccy i międzyłęscy osadzili wieś Stary i Nowy Międzyłęż⁵². Musiało mieć to miejsce zapewne ok. poł. XVII w., gdyż osady są te wzmiankowane są w 1664 r.⁵³. Z 1640 r. pochodzi pierwsza wzmianka dotycząca Małych Walichnowów, gdzie osadzeni zostali olędrzy za przywilejem marszałka nadwornego koronnego⁵⁴. Nowi osadnicy zobowiązani byli do naprawy tamy, rowów i śluz łęgowych. Mogli za to brać drzewo z puszczy osieckiej na budowę i poprawę starych domów.

Nieco inaczej wyglądało to w Wielkich Walichnowach. W 1566 r. luteranizm wprowadził starosta międzyleski Franciszek Żelisławski⁵⁵. Wiązało się to z przejęciem kościoła, który przez katolików odebrany został dopiero w 1596 r.⁵⁶. Informacja o samych menonitach pochodzi jednak dopiero z 1651 r., gdy dziekan gniewski i proboszcz Wielkich Walichnowów Paweł Ignacy Hromdzik skarżył się na holendrów i włościan o zagarnięcie 40 mórg należących do kościoła.

W 1624 r. wzmiankowane jest Wielkie Gronowo⁵⁷. Dość ciekawa informacja dotycząca tej wsi pochodzi z 1726 r., kiedy to nadano powtórne prawo 8 menonitom, z racji złego prowadzenia gospodarstw i zrujnowania zagród, jak określa to lustrator⁵⁸. Przy ziemi należącej do folwarku Gronowo menonici pojawili się w 1655 r. W 1614 r. zasiedlili pastwiska Gutts. Osiedli również na pastwiskach Groszkowskich, Lignowskich oraz w Małym Pólku ⁵⁹.

W XVIII w. zagospodarowana ponownie została osada Kuchnia⁶⁰. Teren już w okresie średniowiecza objęty działaniem Związku Wałowego nie chronił jednak skutecznie przed dużymi powodziami. Zmuszało to do stosowania nowych rozwiązań. W poł. XIX w. na terenie funkcjonował wiatrak odciągający wodę⁶¹. Status powołanego Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej 4 sierpnia 1854 r. nadał Fryderyk Wilhelm IV.

Postanowieniem traktatu wersalskiego cały ten teren wraz z osadami przynależącymi administracyjnie w okresie wcześniejszym do Gniewu znalazł się w granicach państwa polskiego.

Wynika zatem że na terenie Niziny Walichnowskiej osadnictwo choć rozwijał o już przed XVI w., dopiero dzięki kontraktom osadniczym na prawie długoletniej dzierżawy zasiedlone zostało w całości. Główna akcja osadnicza miała miejsce w okresie nieco późniejszym niż na terenie Niziny Kwidzyńskiej, bo w XVII w.

Do dnia dzisiejszego na terenie tym nie zachowało się dużo drewnianych zagród. O obecności menonitów i ewangelików przypominają zadbane i uporządkowane cmentarze m.in. w Wielkich i Małych Walichnowach oraz Międzyłężu. W Małych Walichnowach znajduje się również pomnik poświęcony staroście wałowemu Niziny Walichnowskiej Peterowi Rudolfowi Dirksenowi. Liczne tablice informacyjne i plansze w bardzo czytelny sposób obrazują dzieje i specyfikę tego terenu. Jest to idealny przykład dbania przez mieszkańców o własną, lokalną historię.

⁴⁴ W 1253 r. Sambor II nadał tą posiadłość krzyżakom. Miało ono duże znaczenie strategiczne jako stanowisko zabezpieczające okolicę od grodu warownego Zantyr po przeciwnej stronie Wisły. Zob. SGKP, t. 4, s. 839.
⁴⁵ W roku tym po raz pierwszy wymienieny jest również Międzyłęż. Zob. SGKP, t. 6, s.376.
⁴⁶ A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, op. cit., s. 247.
⁴⁷ Znani urzędujący wójtowie to: Henryk z Leydenstein 1394-1403; Jan v. Hohenkirchen 1411-1413; Iost v. Gehewolf 1413-1417; Herman v. Gans 1417-1418; Iost v. Gehewolf 1481; Konrad v. Helmsdorf 1419-1427; Helfrich v. drahe 1427; Eckart v. Bucheim 1441; Henryk v. Richtenberg 1441; Piotr Hebicher 1445; Wilhelm v. Hundenborn 1445-1447; Egloff v. Rosenberg 1447. Zob. Ibidem.
⁴⁸ Zob. SGKP, t. 12, s. 910; J. Makowski,op. cit., s. 59.
⁴⁹ Ibidem, s. 76.
⁵⁰ Ibidem, s. 79.
⁵¹ W ręce ich dostało się 400 łasztów zboża, 400 połci mięsa, 90 wołów, 600 grzywien oraz półtora beczki smalcu, 4 beczki wina, 11 beczek miodu i masła, dużo sera, prosa, grochu. Zob. SGKP, t. 12, s. 910.
⁵² K. Ciesielska, Osadnictwo..., op. cit., s. 222.
⁵³ Zob. K. Mikulski, op. cit., s. 179; Lustracja województw Prus Królewskich 1765..., s.118.
⁵⁴ Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Fontes 32, TNT, Toruń 1938, s. 329.
⁵⁵ SGKP, t. 12, s. 910.
⁵⁶ Ibidem.
⁵⁷ K. Mikulski, op. cit., s. 110.
⁵⁸ Lustracja województw Prus Królewskich 1765..., s. 110.
⁵⁹ Zob. Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim..., s. 88; K. Ciesielska, Osadnictwo..., op. cit., s. 222.
⁶⁰ H. Wiebe, op. cit., s. 40.
⁶¹ W. Dirksen, Historia Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej, http://informator.pelplin.pl/?id=418, 07.09.2009