Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Układy wsi

Układ wsi a więc siedlisk, dróg i pól rzutuje na rozmieszczenie samych zagród. Stanowi to również podstawowy wyznacznik krajobrazu kulturowego, nadającego całościowego charakteru określonemu terenowi.
Osady na terenach nizinnych związane z osadnictwem olęderskim stanowią zazwyczaj bardzo charakterystyczny układ tzw. rzędówki. Przy głównej drodze w pewnej od siebie odległości usytuowane są zagrody, od których biegną podłużne pasy pól, poprzecinane kanałami i rowami melioracyjnymi.
Na terenie Niziny Walichnowskiej głównym kanałem "zbierającym" wodę z terenów wyżyny jest Kanał Wałowy. Poza nim występują tu jeszcze Kanał Średniak, Kanał Graniczny, Kanał Jeziorniak. Wszystkie one łączą się u Jeziora Pelplińskiego, które regulowane jest poprzez stację pomp Zgoda, a przy ujściu do Wisły również Nadzieja i Pokój (il. 3). Na Nizinie Kwidzyńskiej sytuacja ta wygląda trochę inaczej dzięki naturalnemu ciekowi wodnemu: Liwie, do której poniżej Kwidzyna dochodzi Kanał Polemona łączący się wcześniej z Kanałem Sadlińskim. W okolicach Szkaradowa od Liwy odchodzi Mały Nogat.
Znaczna część wsi, jak już wynikło z rozdziału o osadnictwie, powstała w średniowieczu jeszcze przed kolonizacją olęderską. W niektórych z nich można jeszcze wyczytać ślady pierwotnego układu ulicówki ze zwartą zabudową po obu stronach drogi. Należą do nich m.in. Wielkie Nebrowo, Wielkie Walichnowy czy Wielki Wełcz.
Największą część stanowią oczywiście rzędówki. Przyjęto tu podział na dwa podstawowe etapy rozwoju osadnictwa. Pierwszy do wojen szwedzkich i drugi od poł. XVII w. Osady powstałe w 2 poł. XVI i XVII w. charakteryzuje usytuowanie wzdłuż głównych, istniejących już szlaków komunikacyjnych. Układ siedlisk jest dość gęsty z równomiernym rozłożeniem poszczególnych zagród znajdujących się po jednej stronie drogi (il.4).
Trochę inaczej rozwijały się osady z drugiego okresu kolonizacji. Często nowe osiedla powstawały na terenach wykorzystywanych jako pastwiska, w pewnej odległości od głównych dróg. Ich układ choć również o formie rzędowej charakteryzuje większe rozproszenie siedlisk tworzących nieraz pojedyncze kolonie (il.5).
Założenia folwarczne choć niezbyt popularne na Nizinach również odnaleźć można w krajobrazie. Należeć do nich będą osady Kuchnia czy część wsi Międzyłęż. O niektórych informują już tylko zadrzewienia jak w przypadku nieistniejącego Jesuitenhof. Choć nielicznie występowały na tym terenie również ośrodki przemysłowe jak osada młyńska Heidemühl. Na terenie tym znajdowały się liczne wiatraki, które odnaleźć można już jedynie na historycznych mapach⁶².
Wieś Bronisławowo, choć o układzie rzędówki charakteryzuje bardzo regularny układ, tak siedlisk jak i rowów melioracyjnych (il. 6). Być może związane było to z pruską akcją kolonizacyjną w XIX w.
Część wsi na przełomie XIX i XX w. znacznie się rozwinęła, o czym świadczy liczna architektura murowana. Wiązało się to po części z rozwojem kolei, jak na przykład w Sadlinkach czy z przeprawą przez Wisłę w Korzeniewie i Opaleniu.
Krajobraz wsi nadwiślańskich choć pozbawiony już prawie całkowicie drewnianych zagród, zachował swój niepowtarzalny charakter. Dzięki określonym właściwościom środowiska nie dochodzi tu do powstawania domów poza historycznym obrębem siedlisk. Także sam układ rowów, kanałów i zadrzewień od pokoleń pozostaje niezmieniony.

⁶² Zob. Materiały na których oparto opracowanie. Źródła niepublikowane kartograficzne.