Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Układ przestrzenno-funkcjonalny

Zdecydowana większość budynków postawiona została na rzucie wydłużonego prostokąta. Nie odnaleziono typu z głównym wejściem w ścianie szczytowej, od której prowadzi dalej sień, jak ma to miejsce na Żuławach Wiślanych⁷². Wejście główne znajduje się zawsze w ścianie wzdłużnej. Dominuje układ dwutraktowy (il. 19). W najstarszych przykładach z XVIII w. sień od strony podwórza jest znacznie szersza z jednym lub dwoma oknami doświetlającymi. W trakcie drugim przechodzi ona w korytarz skomunikowany z wyjściem na pole. W przypadku zagrody z Zwanzigerweide duża sień została podzielona na dwa mniejsze pomieszczenia. Główna sień skomunikowana jest w tym samym trakcie z główną izbą reprezentacyjną, zawsze doświetlaną oknami w obu ścianach. W trakcie drugim sień prowadzi do pomieszczenia kuchni. Za nią znajduje się jedna podłużna izba, izba i komora lub dwie komory. Zawsze choć jedno pomieszczenie skomunikowane jest również z główną izbą w pierwszym trakcie. Z sieni prowadzi również wejście do obory, schodów na poddasze oraz jednej lub dwóch izb przeznaczonych dla czeladzi. W samej oborze może znajdować się jeszcze wydzielone pomieszczenie dla parobka (il. 20).
Układ ten nie zmieni się właściwie do XX w. W nowszych zagrodach wydzielano jedynie większą liczbę izb i komór. Także wolnostojące domy charakteryzował układ z sienią na przestrzał i dużą izbą w jednym z narożników.
Ciekawy przykład prezentuje tu zagroda Wielkie Nebrowo 24, która to służyła jako karczma (il.19e, 21). Posiada ona typowy układ opisywany powyżej, z tym, że duża izba służyła jako pomieszczenie karczmy a izba i komora w drugim trakcie jako mieszkanie karczmarza. Czy dom ten powstał w zamyśle jako karcza czy jedynie przystosowany do tej funkcji niestety nie wiadomo.
Ważnym elementem układu przestrzenno-funkcjonalnego jest również system paleniskowo-dymny. We wszystkich zagrodach składała się na nią czarna kuchnia z kominem butelkowym. Wejście do czarnej kuchni prowadziło zawsze od kuchni. Przy sieni lub pomieszczeniu w drugim trakcie występowało okno. Elementem, który bardzo często występował również w kominach butelkowych była wędzarnia na poddaszu. Samo poddasze poza charakterem użytkowym często posiadało wydzielone izby mieszkalne, tak jest np. w zagrodzie Mątowskie Pastwiska 30.
Nieco odmienny układ od opisanych tu zagród posiada dom dla pracowników rolnych w zagrodzie Mątowskie Pastwiska 30 (il.22). Połowę przestrzeni zajmuje jedna duża izba do której prowadziło wejście od ściany szczytowej i kalenicowej. Druga część podzielona na izbę oraz małą sień skomunikowaną z podwórzem i pomieszczeniem czarnej kuchni w narożniku. Układ ten nie był pierwotny. Najprawdopodobniej budynek ten ze względu na charakter mieszkających tam pracowników w ogóle nie posiadał kuchni, a część jego wykorzystywana była jako pomieszczenie gospodarcze a może i nawet jako mała obórka⁷³.
Układ przestrzenno-funkcjonalny jaki znamy z najstarszych obiektów z 2 poł. XVIII w. charakteryzuje dwutraktowy układ pomieszczeń z przelotową sienią, dużą izbą w jednym trakcie i kuchnią w drugim. System ten jest analogiczny do terenu Żuław Wiślanych jak i budynków powstałych w dalszym pasie Dolnej Wisły. Przez cały XIX w. nie podlegał większym modyfikacjom, nawet w domach wolnostojących.

⁷² J. Domino, op. cit., s. 67.
⁷³ Patrz przypis 69.