Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Forma

W krajobrazie Niziny Kwidzyńskiej dominują zagrody zespolone. Szerokość ich wahała się od 8,5 do 11 m. Długość części mieszkalnej wynosiła od 10 do 17 m, a całościowo nawet do 40 m. Posiadają one w większości równą wysokość kalenicy oraz szerokość poszczególnych części. Jednym z nielicznych obiektów, gdzie część gospodarcza posiada wyższą kalenicę, przesuniętą dodatkowo w stosunku do osi kalenicy części mieszkalnej są Mątowskie Pastwiska 30 (il. 23, 24, 25). Być może było to jednak wynikiem późniejszej przebudowy⁷⁴. Druga znana nam zagroda, tym razem krzyżowa, z tej samej miejscowości posiadała wyższą kalenicę samej stodoły (il. 26,27)⁷⁵. W tym wypadku również mogło mieć to miejsce poprzez rozbudowę drugiego skrzydła stodoły⁷⁶.

Warto przyjrzeć się tu samemu układowi poszczególnych części. Najprostszy wariant zagrody kątowej posiadają Mątowskie Pastwiska 30. Do obory, która znajduje się pod jednym dachem z częścią mieszkalną dostawiona ścianą szczytową jest stodoła. Układ analogiczny posiadała nieistniejąca zagroda z Janowa (il. 9) oraz najprawdopodobniej pierwotnie zagroda Jarzębina 12 (il. 19e, 28) i Barcice 20 (il. 29, 30). Nieco inny układ posiada zagroda Edigera z Zwanzigerweide (il. 20). Ten niepełny układ krzyżowy wytworzył się poprzez dodanie do obory z jednej strony stodoły, z drugiej natomiast małej świniarni⁷⁷.

Innym zagadnieniem wartym uwagi jest również pewna ilość zidentyfikowanych zagród z podcieniową wystawką⁷⁸. Wszystkie one należą do zagród liniowych. Do naszych czasów zachowała się niestety tylko jedna: Kaniczki 4 (il. 31). Wystawka w konstrukcji wieńcowej wsparta jest na 4 słupach. Pierwotnie jeszcze dwa podtrzymywały belki przy ścianie wzdłużnej. Słupy posiadają zarysy bazy i głowicy. Każdy z nich wzmocniony jest dodatkowo poprzez parę mieczy usztywniających tworzących razem łuk. Belka na której opierają się słupy również posiada ozdobne profilowanie. Jedynie w ścianie frontowej wystawki znajduje się para okien. Podobny układ posiadała wystawka podcieniowa nieistniejącej już zagrody liniowej gospodarza Sidau z Wiślin (il. 32, 33)⁷⁹. Wystawka wsparta na pięciu słupach z parą pieczy, o podobnej formie jak w Kaniczkach tylko bardziej masywniejszych. Zastosowano tu również ten sam układ dwóch dodatkowych słupów przy ścianie. W tym przypadku okna znajdowały się również w ścianach bocznych. Inny dom z Wiślin gospodarza Steege z 1792 r. (il. 34) wsparty był na czterech prostych słupach⁸⁰. Wystawka nie wychodziła zbytnio poza połać dachu. Okna posiadała tylko ściana frontowa.

Nieco odmienny charakter posiadają wystawki w konstrukcji szkieletowej. Bardzo ozdobnie prezentowała się ściana frontowa wystawki w gospodarstwie Nehringa w Olszanicy (il. 35). Wsparta była ona na pięciu prostych kolumnach. W konstrukcji szkieletowej zbudowana była również wystawka u gospodarza Porgan z Olszanicy (il.36). Konstrukcja poza słupami i ryglami zredukowana była jedynie do skośnych mieczy. Szkieletowa wystawka wsparta na pięciu słupach znajdowała się również w gospodarstwie Schulza w Pastwie (il. 37).

Wystawki wieńcowe posiadały w samym szczycie jedynie dwa otwory doświetlające. Wystawki szkieletowe posiadały natomiast dwie pary okien w obu kondygnacjach (il. 38). Wszystkie one nakryte były daszkiem dwuspadowym prostopadłym do głównej kalenicy o tej samej wysokości.

Ewolucja tego jakże charakterystycznego elementu dla osadnictwa olęderskiego przebiegła w kierunku zmniejszenia długości wystawki aż do zastosowania podcienia wgłębnego (il. 39) czy samej wystawki w połaci dachu (il. 40).

Elewacja części mieszkalnej charakteryzował dość symetryczny układ. Duża izba doświetlana była przeważnie przez dwa okna ściany wzdłużnej i dwa okna ściany szczytowej. Najbardziej rozbudowane domy posiadały ściany wzdłużne o układzie cztero lub pięcioosiowym. Ściany szczytowe, przeważnie również z jednym otworem drzwiowym były przeważnie trójosiowe. Dodatkowe okna znajdowały się również w połaci dachowej doświetlając partię poddasza.

Pod k. XIX w. zaczęła pojawiać się ścianka kolankowa, dzięki której zmniejszył się znacznie kąt nachylenia połaci dachowej. Element ten pojawił się przede wszystkim w budynkach wolnostojących. W jednym przypadku rozwiązanie takie pojawiło się nad częścią mieszkalną zagrody liniowej (il. 41).

Należy zatem stwierdzić, że na omawianym terenie najwięcej zachowało się zagród liniowych. Dość częstym elementem wśród nich była podcieniowa wystawka wsparta na czterech lub pięciu słupach. Popularnym typem była również zagroda kątowa. Odnaleziono również układ krzyżowy, choć nie w pełnej formie.

⁷⁴ L. Stankiewicz podaje iż stodoła przebudowana został w 1790 r. Nie podano jednak źródła tej informacji. Zob. L. Stankiewicz, s. 534.
⁷⁵ B. Schmidt, il. 101, s. 93.
⁷⁶ Pierwsze posiada kalenicę równą wysokości części mieszkalnej i gospodarczej. Zob. Ibidem, il.103, s. 94. Nieco inaczej wyglądało to na Żuławach Wiślanych, gdzie zróżnicowanie wysokości kalenicy było dość częste. Zob. J. Domino, op. cit., s. 60.
⁷⁷ B. Scmidt, il. 99, s. 92.
⁷⁸ H. Wernicke, Bauernhauser..., ss. 1-40.
⁷⁹ Ibidem, s. 19.
⁸⁰ Data powstania znajdowała się na chorągiewce zawieszonej na szczycie domu . Zob. Ibidem, s. 10.