Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Konstrukcja

Część mieszkalna zagrody zespolonej zawsze stawiana była w konstrukcji wieńcowej. Jedynym przypadkiem gdzie ściana zbudowana była w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem cegłą jest zagroda Międzyłęż 30 (il. 42).

Podmurówkę stanowiły kamienie polne na zaprawie wapiennej, wyrównywane od góry rolką cegły. Podwalina nieco krótsza ale za to szersza łączona była w narożach na zamki ciesielskie. Ilość bierwion z jakich zbudowana była ściana zależała od okresu kiedy budynek powstawał oraz od jego gabarytów. Budynki z XVIII w. posiadały ich od 5 do 8. Wykonane były z półdrzewa ciosanego toporem i piłą. Stąd od strony zewnętrznej powstawał tzw. oflis⁸¹. Przestrzeń pomiędzy bierwionami z oflisem uszczelniano gliną i wapnem⁸², dzięki temu uzyskując formę białych pasów (il.43). W XIX w. bierwiona cięte były w całości już mechanicznie a ilość ich dojść mogła nawet do 10 w ścianie (il.44). Poszczególne elementy łączono za pomocą tybli (il.45), w niektórych wypadkach również pióra obcego.

Podłogi w sieni i czasem kuchni wykładane były płytkami ceramicznymi lub po prostu cegłą (il. 46, 47). W izbach kładziono podłogę deskową łączoną przeważnie na pióro własne. Jeśli znajdowała się pod nią piwnica, łączoną ją dodatkowo z poprzecznymi belkami za pomocą drewnianych kołków (il. 48).

Belki stropowe osadzano w oczepie. Krowie łączyły się bezpośrednio z nimi (il. 49). W nielicznych wypadkach, na wystających belkach stropowych osadzano dodatkową belkę poprzecza i dopiero na niej osadzano krokwie (il. 50,51). Dzięki takiemu zabiegowi krokiew nie musiały występować w tym samym miejscu co belki stropowe. Rozwiązanie to było charakterystyczne dla 1 poł. XIX w.⁸³

Ścianki kolankowe jakie pojawiły się pod k. XIX w. budowano najczęściej w konstrukcji szkieletowej odeskowanej. Zdarzało się również że występowały w konstrukcji wieńcowej.

Więźba dachowa w najstarszych zachowanych przykładach posiada najprostszą formę dwujętkową. Jętki z krokwiami łączyły się nakładki kołkowane o formie pół jaskółczego ogona. W rozwiązaniach XIX w. popularne były więźby stolcowe. Ciekawym przykładem jest tu więźba zagrody Kaniczki 4. Pierwotnie była ona jętkowa. Pod k. XIX w. dla wzmocnienia (być może związanego ze zmianą pokrycia na dachówkę) do więźby tej dostawiono bardzo ciekawe rozwiązanie: ramę wzdłużną stolcową wzmocnioną dodatkowo wieszakiem z płatwią kalenicową i zastrzałami wieszakowymi (il. 52)⁸⁴. Często zdarzało się że krokwie z jednej strony wzmacniane były podłużnymi ryglami i wiatrownicami. W przypadku domu dla pracowników krótkie wiatrownice łączyły jedynie dwie sąsiednie krokwie (il. 53).

Dachy kryto zazwyczaj trzciną (il. 12, 25, 35). Dziś pokrycie takie nigdzie już nie występuje. Kalenica często ozdabiana była małymi snopkami - wróblami lub krótkimi żerdkami - krzyżakami (il. 54)⁸⁵. W niektórych wypadkach stosowano gont⁸⁶. Pokrycie ceramiczne zaczęto stosować pod k. XIX w. Najpopularniejsza była dachówka holenderka zachowana na największej ilości budynków, choć wykorzystywano również karpiówkę.

Na zakończenie warto jeszcze parę słów poświęcić urządzeniom paleniskowo-dymnym. Jak już wspomniano w rozdziale poświęconym układom przestrzenno-funkcjonalnym w zagrodach tych występowały czarne kuchnie z kominami butelkowymi. Najstarszy a zarazem najbardziej archaiczny przykład tego rozwiązania w całym pasie Doliny Dolnej Wisły zachował się jeszcze z zagrodzie Mątowskie Pastwiska 30. Ściany czarnej kuchni do wysokości poddasza postawione zostały z kamienia polnego i częściowo cegły (il. 55). Sam komin butelkowy zbudowano na zasadzie czterech podłużnych żerdzi połączonych z czterech stron parą poprzecznych listew klinowanych na końcach. Pomiędzy nimi ustawione są zapewne podłużne żerdki, które oblekano gliną (il. 56). Od zewnątrz jest on otynkowany. W budynkach z XIX w. forma komina nie zmienia się, jest on jedynie wraz z czarną kuchnią stawiany z cegły.

⁸¹ J. Tajchman, Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii ciesielskich konstrukcji dachowych występujących na terenie Polski od XIV do XX w. "Monunent" 2005, nr 2, s.10
⁸² W okresie późniejszym stosowno również masę z trocin. Zob. H. Wernicke, Bauernhauser..., s. 9.
⁸³ Układ taki poza domem dla robotników w zagrodzie Mątowskie Pastwiska 30 odnaleźć można w zagrodzie Bronisławowo 28 z 1830 r. Na Nizinie Sartowicko-Nowskiej posiadały je budynki Mątawy 28 z 1837 r. oraz Mątawy 54 z 1831 r. Na Żuławach układ taki stosowano w domach Petera Loewena. Zob. K. Soczewica, Die Häuser Peter Loewens im Werder und ihre denkmalpflegerische Problematik, [w:] Vermittlung von Dokumentationsmethoden an Baudenkmalen, Oldenburg 1997, s. 239.
⁸⁴ Podobna sytuacja miała miejsce w domu robotniczym z Mątowskich Pastwisk, gdzie więźbę jętkową w momencie pokrycia dachówką wzmocniono dodatkowo żelaznymi ściągami.
⁸⁵ W. Łęga omawiając pokrycie dachowe mówi jedynie o słomie. Zob. W. Łęga, op. cit., s. 38. Dostępna ikonografia zdaje się jednak ukazywać dachy kryte trzciną.
⁸⁶ Pokryty była nim np. obora w Kaniczkach. Zob. H. Wernicke, Bauernhauser..., s. 10.