Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Wstęp

Katalog osadnictwa olęderskiego w Polsce, zainicjowany powstaniem strony internetowej www. holland.org.pl stale się powiększa. Coraz większa popularność z jaką cieszy się historia osadnictwa olęderskiego a przede wszystkim świadomość ciągłego ginięcia ostatnich materialnych śladów bytności olędrów¹ zdecydowała o opracowaniu kolejnych terenów: Niziny Kwidzyńskiej i Walichnowskiej (il.1,2).

Znajdują się one na pograniczu województwa kujawsko-pomorskiego i pomorskiego. Wchodzą one w skład powiatów: tczewskiego i kwidzyńskiego.

Nizina Walichnowska rozpościera się po lewej stronie Wisły, która wyznacza jej wschodnią granicę. Od południa zaczyna się ponad Gniewem i folwarkiem Ciepłe. Jej zachodnią granicę wyznacza droga krajowa E75, na północy kończy się w miejscowości Rybaki-niedaleko Tczewa.

Nizina Kwidzyńska po prawej stronie Wisły rozpościera się na północy od Grudziądza. Wschodnią granicę wyznacza droga poprzez Sadlinki do Kwidzyna, od niego poprzez Marezę do Ryjewa i Benowa. Północną część Niziny odgranicza Biała Góra w której to Wisła łączy się z Nogatem. W miejscu tym zaczyna się obszar Żuław Wiślanych, będących miejscem największej akcji kolonizacyjnej olędrów.

Zakres czasowy opracowania wyznacza granica zachowanych i znanych drewnianych obiektów - od poł. XVIII w. do pocz. XX w. Historia osadnictwa przedstawiona zostanie całościowo dla zrozumienia procesów mających wpływ na obecny krajobraz wsi. W głównej części analizie poddane zostanie usytuowanie zagród we wsi, rozmieszczenie poszczególnych obiektów w obrębie zagrody, forma, układ przestrzenno-funkcjonalny oraz konstrukcja budynków mieszkalnych jak i gospodarczych.

Badania terenowe wsi przeprowadzone zostały po części przez pracowników Działu Architektury i Parków Etnograficznych Muzeum Etnograficznego im Marii Znamierowskiej Prüfferowej w Toruniu w 2008 r. w składzie M. Prarat i E. Tyczyńska, oraz przez samego autora w 2009 r.². Opracowany na tej podstawie katalog Niziny Kwidzyńskiej (31 miejscowości) i Niziny Walichnowskiej (6 miejscowości) obejmuje podstawowe dane dotyczące osad oraz historyczną mapę wsi w skali 1:25 000. W miejscowościach w których odnaleziono drewnianą architekturę zachowaną w stanie pozwalającym na analizę dodano kartę obiektu ze zdjęciem i opisem, przy najważniejszych również z rzutem przyziemia. W niektórych przypadkach oddzielny opis wraz ze zdjęciem sporządzony został do cmentarzy, tych najlepiej zachowanych.

Stan badań dla omawianego terenu przedstawia się dość zasobnie. Ze źródeł publikowanych wymienić należy liczne lustracje i inwentarze, dostarczające jakże cennych informacji na temat historii poszczególnych osad³. Jedną z najstarszych pozycji poświęconych historii wsi jest oczywiście Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, cytowany prawie we wszystkich tomach. Zainteresowanie architekturą zagrodową na omawianym obszarze sięga początków naukowego opracowywania katalogów zabytków. Świadczy to tylko o ich wysokiej wartości dostrzeganej już na pocz. XX w.⁴. Historia samego regionu, z uwzględnieniem osadnictwa, w tym również menonitów, rozwijana była przez niemieckich badaczy od k. XIX w.⁵. Pewnych informacji na temat tego zagadnienia dostarczają również monografie poświęcone miastom w regionie⁶. Najważniejszą pozycją etnograficzną jest praca W. Łęgi przestawiająca wiele cennych przykładów zagród wraz z rzutami przyziemia, dziś już nie istniejących⁷. W okresie tym powstaje również praca E. Wernicka w pełni poświęcona zagrodom oraz mieszkańcom nizin nadwiślańskich⁸. On też był autorem późniejszych opracowań poświęconych historii tego regionu⁹. Do ważniejszych prac powojennych wymienić należy monografie historyczne Kwidzyna¹⁰ i Sztumu¹¹. W ostatnich latach powstało znów kilka niemieckojęzycznych opracowań poświęconych historii tych terenów¹². Bardzo ważną pozycją na temat historii osadnictwa jest praca K. Mikulskiego¹³. Wczesnośredniowieczny rodowód osad rozpatruje M. Kerner-Żuralska¹⁴. W zrozumieniu specyfiki rozwoju ekonomicznego terenów nizin bardzo przydatnym stają się prace A. Mączaka i P. Szafrana, choć dotyczą Żuław Gdańskich i Malborskich¹⁵. Historia Doliny Wisły, choć zdawkowo, ujęta została w pozycji poświęconej geografii tego terenu¹⁶. Wiadomości na temat menonitów na tym terenie omawia H. Wiebe¹⁷. Wsie zasiedlone przez nich podaje również K. Ciesielska¹⁸ oraz J. P. Klassen¹⁹. W ostatnim czasie pojawiło się kilka tekstów popularno-naukowych oraz przewodników poświęconych osadnictwu olęderskiemu²⁰. Sama architektura wsi po części przedstawiana była w formie spisu zabytków²¹. Pojedyncze przykłady opisywane były w związku z niezrealizowanym skansenem Doliny Dolnej Wisły²², czy w jedynym jak dotychczas ujęciu monograficznym zagród na tym całym obszarze M. Warchoła²³.

Należy zatem stwierdzić, że historia i osadnictwo, zwłaszcza Niziny Kwidzyńskiej jest dobrze znana w literaturze. Znacznie gorzej przedstawia się ujęcie architektury zagrodowej choć ujmowanej w ogólnych opracowaniach, nie posiadającej dotychczas odrębnej, wyczerpującej analizy.

Na zakończenie autor pragnie złożyć serdeczne podziękowania: Panu Jerzemu Szałyginowi za umożliwienie powstania opracowania; Panu Hubertowi Czachowskiemu za możliwość skorzystania z materiałów Muzeum Etnograficznego w Toruniu oraz Szanownej Koleżance i Kolegom: Alicji de Rosset, Łukaszowi Stawskiemu i Robertowi Paszkowskiemu za pomoc w uzyskaniu jakże cennych materiałów.

¹ Podstawą ruchu osiedleńczego zwanego olęderskim byli menonici przybyli do Rzeczpospolitej w XVI w. Osadzani byli na prawie długoletniej dzierżawy-emfiteuzy. W okresie późniejszym na tej podstawie przybywali Niemcy i Polacy. Oni to razem tworzyli osadnictwo olęderskie. W opracowaniu tym zrezygnowano z ogólnego rozwoju osadnictwa olęderskiego w Polsce. Wyczerpujący materiał zawarty jest w innych tekstach jakie odnaleźć można na stronie www. holland.org.pl. W nich to odnaleźć można również podstawową literaturę przedmiotu. Rozwój osadnictwa na prawie emfiteuzy-długoletniej dzierżawy na Nizinie Kwidzyńskiej i Walichnowskiej zawarty zostanie w rozdziale historycznym.
² Wszystkie zdjęcia wykorzystane w pracy wykonane zostały przez autora.
³ Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Fontes 32, TNT, Toruń 1938, s. 38, 142, 143, 324, 329; Lustracja województwa pomorskiego 1565, wyd. S. Choszowski, Gdańsk 1961, s. 80; Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1962, s. 65; Lustracja województw Prus Królewskich 1624, z fragmentami lustracji 1615 r., wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1967, s. 143; Lustracja województw Prus Królewskich 1765, Fontes 92, TNT, wyd. J. Dygała, t. 1, Toruń 2003, cz. 2, s. 110-118, 137.
⁴ B. Schmid, Die Bau-und Kunstdenkmäler der Prowinz Westpreussen, Bd. 3, H. 13, Kreis Stuhm, Danzig 1909, s. 324-328.
⁵ W. F. Schmitt, Geschichte des Stuhmer Kreises, Thorn 1868; M. Toeppen, Die Niederung bei Marienwerder. Eine historisch-chorogrphische Untersuchung mit besonderer Rücksicht auf Wiechselburg und Zantir, "Altpreussische Monatsschrift?, Königsberg 1873, Bd. 10, s. 219-253; R. Flans, Geschichte Westpreussischer Güter, "Zeitschrift des Historischen Vereins für Reg.-Bez. Marienwerder? H. 21, 1889, ss. 67-108; idem, Das ehemalige Amt Marienwerder, insonderheit die Amts-Niederung, "Zeitschrift des Historischen Vereins für Reg.-Bez. Marienwerder? H. 34, 1896, ss. 50-99; Idem, Das ehemalige Amt Marienwerder, insonderheit die Amts-Niederung, "Zeitschrift des Historischen Vereins für Reg.-Bez. Marienwerder? H. 35, 1897, ss. 1-60.
⁶ E. Wernicke, Marienwerder. Geschichte der Stadt., Marienwerder 1920;
⁷ W. Łęga, Ziemia malborska. Kultura ludowa, Toruń 1933.
⁸ H. Wernicke, Bauernhauser der Marienwerder Niederung und die Geschichte ihren Bewohner, "Zeitschrift des Historischen Vereins für Reg.-Bez. Marienwerder?, H. 50, 1912, ss. 1-40.
⁹ E. Wernicke, Kreis Marienwerder. Aus der Geschichte des Landkreises bis zum 19. Jahrhundert, Hamburg 1979
¹⁰ A. Lemański, W. Odyniec, J. Powierski, Dzieje wsi [w:] Kwidzyn. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982, red. A. Wakara, s. 235-299; Kwidzyn. Dzieje miasta, pod red. K. Mikulskiego i J. Liguz, t. 1, Kwidzyn 2004.
¹¹ W. Odyniec, R. Wapiński, K. Podolski, Ziemia sztumska, Gdynia 1968.
¹² Heimat zwischen Weichsel, Nogat und Sorge. Ein Bildband über den Kreis Stuhm/ Westpreussen, Rottenburg 1982; Der Kreis Marienwerder/Wpr. Landgemeinden und Stadt Garnsee, Hamburg 1985; Stadt und Kreis Marienwerder/Westpreussen - Ein Bildband mit Motiven bis zum Jahre 1945, Braunschweig 1993.
¹³ K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie woj. pomorskiego od poł. XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2
¹⁴ M. Kerner-Żuralska, Materiały do dziejów osadnictwa Pomezanii (pow. kwidzyński, iławski oraz część grudziądzkiego), w: Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2, 1964, ss. 150-167.
¹⁵ A. Mączak, Gospodarstwa chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII w., Warszawa 1962; P. Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII w., Gdańsk 1981.
¹⁶ Dolina Dolnej Wisły, red. B. Augustowski, Wroclaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, ss. 283-300.
¹⁷ H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952, ss. 39-42.
¹⁸ K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, "Studia i Materiały z dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 4, 1958, ss. 219-256.
¹⁹ P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002.
²⁰ R. Klim, Ślady mennonitów w Dolinie Kwidzyńskiej, Tczew 1993; H. Michalik, M. Dymek, K. Michalik, Wędrówki śladami mennonitów w Dolinie Kwidzyńskiej, [w:] Zeszyty Kwidzyńskie, nr 10, Kwidzyn 2003; A. Barganowski, H. Michalik, Przewodnik po Powiślu. Powiat Kwidzyński 2007
²¹ J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach, [w:] "Rocznik Gdański", t. XV, XVI, Gdańsk 1956/1957, ss. 511-542; Spis zabytków architektury i budownictwa, red. K. Malinowski, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria A, t. 1, Warszawa 1964; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, " Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków", seria A, t. 7, Warszawa 1972, z. 3.
²² J. Święch, R. Tubaja, Problematyka mniejszości narodowych i etnicznych w polskich muzeach skansenowskich [w:] "Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce", 2000, nr 2, ss. 7-15; R. Tubaja, Muzea etnograficzne typu skansenowskiego na Pomorzu. Koncepcje i realizacja [w:] "Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce", 2002, nr 5, ss.19-29; Idem, Park Etnograficzny w Kaszczorku. Oddział Muzeum Etnograficznego w Toruniu, "Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce" 2003, nr 6, ss. 97-107.
²³ M. Warchoł, Budownictwo olęderskie nad środkową i dolną Wisłą, "Przegląd Regionalny", R. 2, 1996-1997, nr 1, ss. 51-80.