Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce

Artykuły --> Ziemia Łęczycka

Zagroda i dom

Na terenie Ziemi Łęczyckiej zachowało się bardzo niewiele przykładów tradycyjnych zagród i domostw związanych z osadnictwem holenderskim. Paradoksalnie wszystkie one leżą we wsiach usytuowanych w pobliży Łodzi. Mając tak małą próbkę starych rozwiązań, na podstawie której można by dokonać pewnej analizy typologicznej, bardzo trudno jest opisać materialne pozostałości po Olędrach. Niemniej warto się o to pokusić dysponując nawet tak ograniczonym materiałem.

Dla kolonizacji holenderskiej na Ziemi Łęczyckiej najbardziej charakterystyczna jest zagroda jednobudynkowa, mieszcząca pod wspólnym dachem główne elementy gospodarstwa - dom mieszkalny i oborę ze stajnią. Taki, najczęściej spotykany, wieloelementowy dom wywodzi się od fryzyjskich domów przeniesionych przez pierwszych kolonistów z ojczyzny. Rozplanowanie i funkcja takiego domu były ściśle związane z terenem, na jakim przyszło funkcjonować gospodarstwom. Na skutek sytuowania zagród na podmokłym terenie, z płytko zalegającymi wodami gruntowymi, zaistniała konieczność budowania takiego budynku, który pomieściłby pod jednym dachem zarówno ludzi, jak i zwierzęta, a także ich pożywienie^[1]. Najprawdopodobniej w związku z późnym pojawieniem się tej kolonizacji na opisywanym terenie nie budowano już pod wspólnym dachem stodoły. Budowana była ona rozdzielnie na zamknięciu gospodarstwa, naprzeciwko bramy wjazdowej. Najstarsze zachowane autentyczne zagrody powstałe w 2 poł. XIX w. wyposażone są właśnie w trwałe, wolno stojące budynki, niezwiązane bezpośrednio wspólnym dachem z częścią mieszkalną - stodołę, wozówkę, chlew, piwnicę i inne drobniejsze zabudowania.

Działki, na których lokowane były zagrody, mają najczęściej kształt prostokąta lub równoległoboku, zwróconego przeważnie krótszym bokiem do drogi.

Domy sytuowane są szczytem do drogi biegnącej przez wieś, na terenie siedlisk lokalizowanych w pobliżu lub przy głównej drogi biegnącej przez wieś, ewentualnie (w przypadku fragmentów kolonijnych wsi) połączone były z nią drogami dojazdowymi.

Zagrody lokowane były sporadyczne na sztucznie usypanych wzgórkach, częściej na naturalnym podwyższeniu terenu. Otoczone były drewnianymi płotami sztachetowymi, obecnie z drucianej siatki.

Jedyną napotkaną formą domu holenderskiego na Ziemi Łęczyckiej jest chałupa określana w literaturze jako rzędowa, niemiecka lub typu Langhof. Mieści ona pod wspólnym dachem część mieszkalną i gospodarczą (oborę) ustawionych w jednej linii, jedna za drugą. Jest to jednocześnie najstarsza i najprostsza forma budynku właściwa dla tej kolonizacji.

Budynek ten złożony jest z dwóch połączonych ze sobą, ale niezależnych pod względem komunikacyjnym części: mieszkalnej i gospodarczej. Część mieszkalna umieszczona jest zawsze od strony drogi, gospodarcza od podwórza.

Wnętrze części mieszkalnej w łęczyckich chałupach holenderskich, najczęściej jednotraktowej, dwu- lub trzyosiowej, wykazuje powtarzany wariantowo schemat. Wejście główne (od strony podwórza) umieszczone jest w ścianie frontowej i prowadzi do nieprzechodniej sieni, pełniącej również funkcję kuchni (w jednej z nich znajdował się drugi trzon kuchenny używany latem). Centralną część mieszkania (na skrzyżowaniu ścian czterech pomieszczeń) zajmuje system ogniowy, na który składa się: komin o wąskim przewodzie, posadowiony na poziomie fundamentów, jedna kuchnie oraz piece i ogrzewacze. Sam komin wykonany jest z cegieł spojonych wapnem; pozostałe elementy systemu ogniowego z cegieł lub z kafli. W przypadku kiedy w jednym domu są co najmniej dwie izby, na granicy ścian wewnętrznych umieszczono dodatkowy piec, połączony z kominem przewodem dymowym biegnącym nad pułapem. Wnętrze części mieszkalnej podzielone jest przeważnie na trzy pomieszczenia (sień - kuchnię, kuchnię właściwą i izbę/dwie izby usytuowane wokół systemu ogniowego, w układzie jednotraktowym i trzybiegowym).

W związku z połączeniem funkcji mieszkalno-gospodarczych pod jednym dachem mieszkanie oddzielone jest od części gospodarczej dwoma parami drzwi lub drzwiami podwójnymi, które zabezpieczały kuchnię i izby przed przenoszeniem do nich nieczystości oraz napływem niepożądanych zapachów. Wszystkie pomieszczenia zaopatrzone są w prostokątne okna, 4- i 6-szybowe (izby i kuchnie). Wejście do części mieszkalnej prowadzi wyłącznie przez jedne drzwi.

Część mieszkalna jest częściowo podpiwniczona. Wejście do piwnicy znajduje się w sieni klub kuchni W wymurowanych z polnych kamieni lub cegły ścianach piwnicy przechowywano płody rolne przeznaczone do bieżącej konsumpcji.

Wejście zewnętrzne do części gospodarczej budynku znajduje się również od strony podwórza, ale i z sieni, od wewnątrz - umieszczone asymetrycznie. Obok niego usytuowane jest wejście na strych. W oborze po jednej stronie przejścia zorganizowane są boksy dla zwierząt, na końcu wydzielone miejsce dla trzody chlewnej. Wzdłuż przejścia biegnie kanał odprowadzający gnojówkę na zewnątrz.

Do gospodarczego szczytu bardzo często dostawiona była przybudówka, która pełniła rolę drewutni, magazynu, a nawet wozówki. Była wówczas oszalowana deskami, prowadziły do niej drzwi umieszczone od strony podwórza

Ważnym elementem budynku jest strych, który w przypadku budynków na Ziemi Łęczyckiej zatracił jednak swoje pierwotne znaczenie i funkcję właściwą dla stodoły. Niemniej w dalszym ciągu przechowuje się na nim część płodów rolnych, np. ziarno siewne.

Dominującym materiałem budowlanym na terenie Ziemi Łęczyckiej było jeszcze do końca okresu międzywojennego drewno.^[2] Stawiano z niego zarówno budynki mieszkalne jak i gospodarcze. Niemniej do budowy (zwłaszcza obiektów gospodarczych) używano również gliny, kamienia i cegły.

Fundament domu (części mieszkalnej) wykonany jest z kamieni polnych lub cegły spojonych zaprawą wapienną lub cementowo-wapienną. Podwalina wykonana jest z tartego drewna sosnowego o przekroju drewna 20 x 24 cm, łączona na długości na zamki - zacios lub zazębienie ukośne, wzmocnione tyblami, na węgłach łączona na skomplikowane zamki ciesielskie.

Ściany wykonane są z drewna sosnowego lub kamienia otynkowanego obustronnie na gładko. Bale ścienne konstruowane są na zrąb lub w konstrukcji sumikowi-łątkowej, połączone na węgłach na "rybi ogon" z ostatkami (4-8 cm). Bale stabilizowane są dębowymi tyblami, wbijanymi co 20-30 cm w otwory wywiercone ręcznym wiertłem. Uszczelnienie ścian stanowi mech. Od strony zewnętrznej drewniane ściany budynków najczęściej zachowane są w kolorze naturalnego drewna. Malowana jest jedynie stolarka okienna i drzwiowa, niejednokrotnie zgodnie z pozostawionymi wzorami kolorystycznymi od czasów przedwojennych

Do belek stropowych od góry przybite były deski sufitowe połączone ze sobą na pióro własne. Występują one zarówno w części mieszkalnej jak i w oborze. Belki stropowe wystające poza lico ścian nie są zdobione. Przymocowywano do nich, również od góry, deski - zasówki, kryjące strefę okapową. Strefa okapowa powstawała również poprzez oszalowanie końcówek krokwi od zewnątrz.

Więźba dachowa w zachowanych obiektach jest krokwiowo-jętkowa, w jednym przypadku (w budynku murowanym) wzmocniona stolcem. Krokwie połączone są ze sobą na zacios wzmocniony tyblem, opierają się na płatwi lub na koronie muru. Dachy są średniej wielkości, poryte papą i częściowo słomą. Najprawdopodobniej to właśnie słoma stanowiła ich tradycyjne pokrycie. Szczyty dachu oszalowane są pionowymi deskami, beż żadnych ozdób.

W części mieszkalnej znajdują się sosnowe białe podłogi ułożone na legarach, z deskami łączonymi do czoła lub na wpust. W sieni podłogę wykonywano niekiedy z gliny, w okresie międzywojennym z cementu. W budynkach inwentarskich najczęściej występuje ubita ziemia; jedynie korytarze w oborze pokryte są wylewką cementową.

Okna są pojedyncze lub podwójne, zamocowane w łątkach-usakach (lub w murze) w ozdobnych, fazowanych framugach, konstrukcji ościeżnicowo-krosnowej, dwuskrzydłowe, cztero- lub sześcioszybowe, zawieszone na kowalskich zawiasach, zamykane na kowalskie bądź fabryczne zamknięcia.

Drzwi zamocowane są w łątkach konstrukcyjnych (lub w murze), na kowalskich zawiasach, z ozdobnie fazowanymi deskami futryn. Zamykane są na zamki skrzynkowe, zapadkowe lub bezpośrednio na wrzeciądz (w części gospodarczej). Mają konstrukcję ramowo-płycinową lub sponową. Drzwi ramowo-płycinowe znajdują się wyłącznie w części mieszkalnej - zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz - wejściowe. Drzwi sponowe - wyłącznie w części gospodarczej.

^[1] W. Marchlewski, Przyczynek do dziejów osadnictwa olęderskiego w środkowym biegu Wisły w XIX-XX w. (do 1945 r.), "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. XXXVI, 1988, nr 3, s. 510.

^[2] J. Lech, Tradycyjny dom chłopski i jego użytkowanie na obszarze środkowej Polski, Kultura wsi Polski środkowej w procesie zmian. Tom 2, Prace i materiały Muzeum Etnograficznego w Łodzi, Seria Etnograficzna nr 20, Łódź 1979, s. 17.