Typ i układ wsi

Z kolonizacją holenderską w Polsce związany jest nierozerwalnie charakterystyczny dla niej typ wsi oraz układ zabudowy właściwy dla specyficznego terenu zasiedlanego przez kolonistów, często pierwotnie stanowiącego obszar niezamieszkały. Ukształtowanie terenu, na którym lokowano osady, charakter i wydajność gleby, wywierały bezpośredni wpływ na życie gospodarcze, a jednocześnie wpływały kształtująco na pewne przejawy kultury materialnej Olędrów, jak sposób osiedlania się (formy osadnictwa), kulturę rolną i budownictwo. O tym, jakie oblicze mieć będą składniki będące elementami życia osadników, decydowała nie tylko przyroda, lecz również umowa osiedleńcza. Najczęściej Holendrom pozostawiano wolną rękę, jeśli chodzi o formy osiedlania się i ilość czy rodzaj budynków. Przeważnie określano tylko, że budynki muszą być "holenderskie". Zdarzało się jednak, że właściciel ziemi dokładnie precyzował swoje życzenia, do których osadnicy mieli się dostosować (jak w przypadku Kępy Zawadowskiej). Odmienność kultury i form gospodarki (m.in. typ osad i budynków) Holendrów była tak oczywista i znana, że w umowach przeważnie nie zajmowano się nimi. Osadnictwo holenderskie było utożsamiane zarówno ze specyficznym prawem osiedleńczym, jak również oryginalnością form osiedleńczych i niepowtarzalnością wyglądu zabudowań.

Najstarszą formą wsi holenderskiej była ulicówka, spotykana w XVI i XVII w. na Żuławach Wiślanych ^[1]. Występowała ona najczęściej z dala od rzeki, przy której dominowała najpowszechniejsza dla Holendrów rzędówka lub rzędówka bagienna z charakterystycznym pasowym układem pól oraz dużym rozproszeniem zagród. Ziemia wchodząca w skład poszczególnych gospodarstw chłopskich miała formę długiej smugi ciągnącej się prostopadle od rzeki. Wieś budowana była na jednym końcu takiej smugi, w pobliżu wody. Poszczególne gospodarstwa łączone były drogą biegnącą w poprzek działek, wzdłuż rzeki (często wałem przeciwpowodziowym). Zabudowania wznoszono w pewnej od siebie odległości, najczęściej po jednej stronie drogi.

Z bardzo ciekawym i spotykanym na Mazowszu jedynie w kilku wsiach układem pól mamy do czynienia m.in. w Nowym Wymyślu, związanym ze specyfiką terenu. W tej wsi pola ciągną się rzędami od najniżej położonego terenu zalewowego ku terenowi położonemu wyżej - niskiej skarpy pradoliny Wisły, na której grzbiecie pobudowana jest wieś.

Niemal wszystkie osady zakładane były na postrzępionych przez polodowcowe wody sandrach i wydmach moreny czołowej. Charakterystyczne dla osadnictwa holenderskiego było to, że każdy osadnik otrzymywał pole w jednym kawałku, a nie - jak w kolonizacji na prawie niemieckim - tworzył trójpolówkę. Na Mazowszu gleby uprawiane przez kolonistów były przeważnie słabe i zapiaszczone. Jednak zależało to w dużej mierze od czynników lokalnych, np. na dobrej glebie ulokowane były Nowy Kazuń,Wilków Nowy, Kępa Zawadowska, na gorszej Nowy Secymin, śladów.

Taki układ osady i podział jej gruntów nie był dziełem przypadku. Każdy gospodarz dzięki temu otrzymywał kawał gruntu o podobnej jakości. Poszczególne działki oddzielone były od siebie rowami odwadniającymi. Wielkość gospodarstw była znaczna - dochodziła do 2 włók (około 30 ha), dlatego też niejednokrotnie wąski pas ziemi szerokości 100-150 m ciągnął się nawet 2 km. Takie właśnie gospodarstwa napotkać możemy na Żuławach, na Mazowszu przeważają gospodarstwa mniejsze, mniej wydajne, o powierzchni przeważnie 1 włóki.

W ramach dzierżawionej ziemi wydzielane były tereny gromadzkie o charakterze użyteczności publicznej, które czasami zwalniane były z opłaty czynszowej. Chodzi tu przede wszystkim o ziemię, na której budowano szkołę, zbór, karczmę czy cmentarz, lokowany najczęściej przy zborze lub na skraju pół uprawnych, poza zabudową.

Innym typem wsi są wsie rozrzucone - kolonijne, zakładane najczęściej w celu wykarczowania lasu bądź zagospodarowania nieużytków zalewanych okresowo przez wody rzeki, mocno porośniętych drzewami. Zazwyczaj właściciel gruntu zezwalał osadnikom na wykarczowanie roli o określonej wielkości na pewnym większym obszarze lasu czy innego nieużytku, a każdy kolonista zazwyczaj samodzielnie wybierał sobie miejsce dogodne na karczunek. Grunty były w jednym kawałku, zbliżone do kwadratu lub wieloboku. Budynki lokowane były najczęściej pośrodku tych gruntów. Gospodarz osobną drogą łączył swe siedlisko z traktem głównym, biegnącym przez osadę lub w najbliższej od niej odległości.

Charakterystyczne dla krajobrazu wsi były - obok rowów i stawów melioracyjnych, które miały gromadzić i odprowadzać z pól nadmiar wód - wały przeciwpowodziowe i sztucznie usypane wzgórki, na których lokowano całą zagrodę. Wały osłaniające ziemie i gospodarstwa osadników przed wylewami wód były pierwotnie stosunkowo niewielkie, wody wiosenne często mocno je nadwyrężały. Dlatego też, aby kra z Wisły nie napływała na nizinę, a zbyt wartki prąd nie niszczył budynków, sadzono wierzby i topole, które miały zabezpieczyć okolicę od napływu lodów i czynieniem przez niego szkód. Dopiero w miarę upływu czasu zaczęto usypywać większe wały, skuteczniej opierające się naporowi wód rzecznych. Powstawały nawet Związki Wałowe, które za zadanie obrały sobie budowę i konserwację wałów przeciwpowodziowych ^[2]. Domostwa mogły być często narażone na całkowite zalanie. Częściowo zapobiegało temu stawianie ich na wyższych miejscach. Wtedy gdy nie było naturalnych wzniesień, usypywano sztuczne pagórki, na których lokowano siedziby. Wzniesienia te nie były jednak na tyle wysokie, aby całkowicie ochronić zabudowania przed zalaniem bardzo wysoką wodą.

^[1] O. Kloeppel, Die bauerliche haus- Hof- und Siedlungslanlage im Weischel-Nogat-Delta, Danzig 1965, s. 186.

^[2] Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na nizinie sartawicko-nowskiej, Toruń 1934