Osadnictwo XVIII-XX w. - koegzystencja narodów i religii

Polska w XVIII wieku

Polska w XX wieku

Liczne od 2. połowy XVII w., a zwłaszcza w XVIII w. wojny, klęski żywiołowe i zarazy powodowały duże spustoszenie wsi polskiej i zmniejszenie liczby mieszkańców. Pojawiła się konieczność zasiedlenia zaniedbanych i opuszczonych gruntów, ale i kolonizacja nowych. Ruszyła nowa fala osadnicza, która największe nasilenie nabrała od 1701 r. aż po pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej.^[1]

W połowie XVIII w. kolonie holenderskie straciły swój jednolity charakter pod względem gospodarczym, a także etnicznym. W skład kolonii wchodzili jeszcze wciąż osadnicy holenderscy, ale dominować zaczęli dolnoniemieccy i polscy. Nazwa "Olęder" nabrała specyficznego znaczenia. Przestała, w spolszczonej formie, charakteryzować narodowość osadników, a zaczęła określać pewien ściśle określony model gospodarowania i organizacji społecznej.^[2] Tym bardziej że na skutek polityki Fryderyka Wilhelma zwiększył się dopływ na ziemie polskie kolonistów narodowości niemieckiej - wielkie grupy ludności przemieściły się ze środkowych i południowych Niemiec na tereny Prus Wschodnich, a następnie na obszary dawnej Rzeczypospolitej. W roku 1732 władca wydał edykt, na mocy którego wszyscy mennonici uchylający się od służby wojskowej winni opuścić granice państwa pruskiego.^[3] Wtedy to w dolinie Noteci założone zostały wsie Błotnica oraz Głęboczek.^[4]

Po pierwszym rozbiorze Polski, w wyniku militarystycznej polityki Fryderyka Wilhelma II, doprowadzono do kolejnych ograniczeń praw dla tych, którzy sprzeciwiali się służbie wojskowej. Dotyczyło to wsi zasiedlonych przez mennonitów, a położonych w granicach państwa pruskiego nad Wisłą oraz na Żuławach. Edykt wydany w 1789 r. ostatecznie zadecydował o ich losach. Według tego dokumentu zabroniono członkom grupy wszelkich praw dzierżawy i posiadania majątku. Zgodnie z dekretem mennonici uchylający się od służby wojskowej musieli przekazać wojsku po 1 reńskim, poza tym zwiększono opłaty na rzecz Kościoła ewangelickiego, do którego członkowie grupy zostali oficjalnie przypisani.^[5]

Drastyczne działania rządu pruskiego wobec mennonitów doprowadziły do ich emigracji. W 1786 r. specjalny wysłannik carycy Katarzyny II złożył im propozycję osiedlenia się na terenie Rosji, dodatkowo potwierdzoną w tym samym roku przez delegatów specjalnej carskiej komisji. Oferta zawierała bardzo dogodne warunki: darmowy transport do Rosji, 80 hektarów ziemi na każdą rodzinę, pożyczkę do spłacenia po pierwszych zbiorach oraz swobodę religijną. I tak, pierwsza grupa emigrantów jesienią 1789 r. opuściła region gdański i przeniosła się na teren południowej Rosji, gdzie w 1798 r. założyła kolonie Moloscha i Chortica.^[6] W tym samym czasie w okolicach Lwowa powstały wsie mennonickie założone na mocy dekretu carskiego, zwalniającego członków grupy z odbywania służby wojskowej.^[7]

W czasach wojen napoleońskich wiele wsi zamieszkałych przez menonitów znalazło się powtórnie pod panowaniem pruskim. Biorąc pod uwagę zaistniałą sytuację, część mieszkańców okolic Poznania przeniosła się do Wymyśla i Kazunia, które znajdowały się w granicach Królestwa Polskiego. Osadnicy zamieszkujący te tereny cieszyli się dużą swobodą prawną i samorządową. Zmiana prawa własności gruntu (stali się jego pełnoprawnymi właścicielami, a nie dzierżawcami) sprzyjała bogaceniu się mennonitów, co jednak przyczyniło się do rozluźnienia więzów religijnych.

Pod koniec XIX w. (od 1873 r.) na dawne tereny Rzeczypospolitej ponownie zaczęli napływać mennonici, tym razem z Rosji. Imigracja spowodowana była ukazem cara Aleksandra, powołującym ich do służby wojskowej. Wyjeżdżając z Rosji przez tereny polskie, docierali do Gdańska, po to, aby wyjechać dalej do USA, Kanady, Brazylii, a nawet Argentyny.^[8] Tych, którzy pozostali po 1917 r., zesłano na Syberię.

Na terenie Polski mennonici jako grupa wyznaniowa przetrwali do momentu przymusowego wysiedlenia w 1945 r. Jeszcze w okresie międzywojennym stanowili drugie pod względem liczebności skupisko na świecie. Najwięcej ich zamieszkiwało na Żuławach, ale i również na innych terenach Polski - we wsiach Przechówka, Nieszawka, Nowe Wymyśle, Wola Wodzyńska i Kazuń Niemiecki, gdzie stanowili dominującą grupę ludności. W pozostałych wsiach olęderskich stanowili mniejszość, w wielu osadach mieszkali po kilka rodzin, a nawet pojedynczo.

Nierzadko podawali się za Niemców^[9] , z którymi najczęściej sąsiadowali, niemniej większość z nich zachowała pewną odrębność, świadomie pielęgnując swoje holenderskie korzenie. Uważali się za grupę odrębną od kolonistów-ewangelików, często stawiali się ponad nich, nie zapomnieli również o prześladowaniach, jakich doznali od rządu pruskiego w dawnych latach. Miejsce swojego pobytu uważali za ojczyznę, tym bardziej że władze polskie odnosiły się do nich przychylnie. W województwach centralnych i Małopolsce zbory mennonickie prowadziły dla swych wyznawców księgi stanu cywilnego, osobno bądź też razem z wyznaniami ewangelickimi. Ministerstwo Spraw Wojskowych rozporządzeniem z dnia 27 listopada 1925 r. zwolniło żołnierzy wyznania mennonickiego od składania zwykłej przysięgi, opracowując dla nich specjalną rotę, na którą mogli odpowiedzieć "tak". W 1931 r. wydano specjalną instrukcję, na mocy której menonici mogli służyć w batalionach sanitarnych.^[10] Ogólna liczba mennonitów na terenie Polski według spisu z 1921 r. wynosiła ok. 1500.