Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Charakterystyka architektury olenderskiej

Zainteresowanie naukowe architekturą olenderską sięga początku XX w. B. Schmid w inwentarzu ziemi malborskiej i sztumskiej jako pierwszy dostrzegł jej odrębność, próbując określić poszczególne typy^[1]. Problematykę tą rozwinął O. Kloeppel uzupełniając typologię Schmidta^[2]. Przedstawił on próbę ukazania genezy i rozwoju żuławskiego domu rozróżniając go na podcieniowy (z trzema typami), oraz holenderski zawierający pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarcza (również podzielony na trzy typy). Typologia Kloeppela uznana została przez badaczy i funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Najstarsze zachowane domy związane z osadnictwem olenderskim znane są z drugiej połowy XVIII w. Formy tych budynków najprawdopodobniej nawiązywały do domu wykształconego we Fryzji na przełomie XV i XVI w. skąd przybyły na teren Prus^[3].
Znane się trzy zasadnicze układy: zagroda zespolona liniowa (Langhof), zagroda zespolona kątowa (Winkelhof) i zagroda zespolona krzyżowa (Kreutzhof). Pierwszy charakteryzował się umieszczeniem części mieszkalnej, obory i stodoły w jednej linii. Jeśli miały one równą wysokość i szerokość, znajdowały się pod jednolitym dachem. W układzie Winkelhof stodoła, będąc ostatnim członem ustawiona jest poprzecznie nadając kształt litery L. Trzecia odmiana Kreutzhof układa się w kształcie litery T. W domach podcieniowych również wydzielono trzy typy: z podcieniem szczytowym, z podcieniem szczytowym i dodatkowym skrzydłem bocznym, oraz z podcieniem od strony kalenicy, który przybiera formę wystawki. W połowie XIX w. forma ta zaczyna przeżywać regres przeobrażając się w werandę^[4].
Położenie zagrody względem drogi jest zróżnicowane. Kształt działki zależny był od warunków naturalnych terenu. Przeważnie jednak dom mieszkalny, połączony z oborą, ustawiony był kalenicowo do drogi. Stodoła stawiana była szczytem do drogi w bliskiej odległości domu. Jeśli znajdowały się dodatkowe budynki sytuowane były równolegle tworząc dziedziniec. Przy chacie zakładano ogródki, często przy wjeździe rosło drzewo^[5].
W obiektach z XIX w. zauważalna jest tendencja do zubożania formy. Wszystkie elementy posiadają tą samą konstrukcję, wysokość i szerokość. Dochodzi do redukcji liczby pomieszczeń. Oddzielona zostaje stodoła^[6]. Ostatnim stadium podziału stało się całkowite wydzielenie budynku mieszkalnego od pozostałych zabudowań, umieszczając je wokół podwórza.
Olenderskie domy posiadają układ dwutraktowy. Wejście główne znajduję się w ścianie frontowej i prowadzi do sieni^[7]. Podstawą dla kształtu sieni i pomieszczeń był system ogniowy. W domach tych najczęściej spotyka się komin sztagowy (butelkowy).
W XIX w. sień staję się wydłużonym przelotowym korytarzem odosobnionym od kuchni. Obok niej znajdują się cztery równe izby, z których tylko dwie przy piecu były ogrzewane. W 2 poł. XIX w. zanika komin z czarną kuchnią, a końcowym efektem redukcji pomieszczeń jest układ z sienią kuchenną i jedną izbą w całym domu^[8].
Architekturę tą charakteryzowały również tzw. izby starków znajdujące się w ścianie szczytowej.
Ważną część olenderskiego domu stanowił strych. Pierwotnie służył do składowania siana oraz jako miejsce przechowywania dobytku i inwentarza podczas powodzi. Część gospodarcza mieściła w sobie wszystkie elementy zagrody - oborę, stajnię, chlew, kurnik i stodołę^[9].
Budynki stawiane były na sztucznie usypanych pagórkach tzw. terpach. Długość budynków wahała się od 25 do 50 m. Szerokość od 7 do 10 m. Stosunek zrębu do dachu wynosił od 1:1,5 do 1:2,5^[10].
Podstawę domu stanowiła podmurówka, z dużych kamieni polnych łączonych zaprawą wapienną. Na niej kładziono podwalinę przeważnie z drewna dębowego. Ściany powstawały w konstrukcji zrębowej z belek sosnowych lub topolowych. Wzdłużnie łączone były za pomocą tybli. Przy znacznych długościach budynku łączono wieniec z systemem sumikowo-łątkowym. Konstrukcja ramowa charakterystyczna była dla terenów Żuław. Więźba dachowa była jętkowa lub jętkowa o stolcach stojących. Kryta była słomą lub trzciną, z czasem wypieraną przez dachówkę. Szczyt przeważnie był odeskowany pionowo, na końcu, którego znajdowały się pazdury i chorągiewki.

^[1] B. Schmid, Die Bau-und Kunstdenkmäler derProwinz Westpreussen, Bd. 3, H. 13, Kreis Stuhm, Danzig 1909; idem, Die Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.
^[2] O. Kloeppel, Die bauerliche Haus-Hof und Siedlungsanlage im Weichsel-Nogat Delta, Danzig 1924.
^[3] Rozwój tej formy na terenie Fryzji opisuje M Warchoł. Por. M. Warchoł, Budownictwo olęderskie nad środkową i dolną Wisłą, "Przegląd Regionalny", R. 2, 1996-1997, nr 1, s. 61-63.
^[4] E. Okoń, Próba typologii budownictwa holenderskiego w świetle zebranych materiałów na terenie województwa bydgoskiego. "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu." Bydgoszcz 1996, z. 1, s. 111-114.
^[5] Taki układ zagrody jest schematyczny, zdarzały się różne jego warianty. Gdy budynek stał szczytem do drogi rozplanowanie zagrody było po prostu odwrotne z zachowaniem tych samych elementów. Por. M. Warchoł, op. cit., s. 59.
^[6] Wpływ na to miała większa ochrona przed ogniem oraz chęć uzyskania większej powierzchni użytkowe. Por. M. Warchoł, op. cit., s. 63.
^[7] Sień w architekturze olęderskiej jest zawsze przelotowa. Przeważnie połączona z kuchnią tworzy jedno pomieszczenie. Przedzielona ścianką działową, kuchnia znajduje się w trakcie tylnym tworząc osobne pomieszczenie. Por. M. Warchoł, op. cit., s. 64.
^[8] Szczegółowy opis podziału wnętrz w odniesieniu do form wczesnego osadnictwa jak i tego z XIX w. podaje M. Warchoł. Por. Ibidem.
^[9] Wielkość części gospodarczej zajmowała przeważnie ponad 50% powierzchni całego budynku. Por. Ibidem, s. 66.
^[10] Ibidem, s. 68.