Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Wieś - typ, układ

Najpopularniejszym typem wsi na Nizinie Sartowicko-Nowskiej jest rzędówka bagienna. Związana z osadnictwem olenderskim charakteryzuje dwadzieścia jeden miejscowości^[1]. Zagrody stojące w pewnych odległościach od siebie, znajdują się po jednej lub obu stronach drogi. Typ z zabudową po jednej stronie charakterystyczny jest dla wsi położonych wzdłuż Wisły w południowej części Niziny^[2].
Przy takim rozplanowaniu miejscowości każdy osadnik otrzymywał jeden, podłużny pas ziemi, prostopadły do głównej drogi. Średnie gospodarstwo posiadało dwie włóki chełmińskie. Wynikiem tego była znaczna szerokość działki^[3]. Pozwalało to na swobodne postawienie budynku wraz z ogrodem. Konsekwencją tego jest znaczne rozciągnięcie wsi, tak, iż czasem trudno odczytać granicę pomiędzy poszczególnymi osiedlami. Charakterystyczny pasowy układ pól z kanałami odwadniającymi przecina ten teren w poprzek (il. 3

).
Wieś Bzowo posiadająca bardzo wczesny rodowód, posiada czytelny do dziś pierwotny układ dwóch osad-okolnicy i ulicówki. Wokół wrzecionowatego kształtu ulicy rozmieszczone są budynki mieszkalne oraz kościół z cmentarzem. Miejscowość Wielki Komórsk posiada charakter wsi wielodrożnej.
W niektórych układach można odnaleźć ślady istniejących niegdyś folwarków. Najlepiej zachowany, z dużym założeniem ogrodowym znajduje się w Sartowicach. Czytelny jest on także w Górnej Grupie.

^[1] Typ ten posiadają wsie założone przez osadników po połowie XVI w. Należą do nich także miejscowości wcześniejsze, zasiedlone przez olędrów (pierwotnie może o charakterze ulicówki), co wiąże się z osuszeniem tego terenu i zmianą układu pól.
^[2] Są to wsie od Wielkiego Stwolna wzdłuż wału, aż do Wielkiego Lubienia. Wielkie Zajączkowo, Mątawy i Tryl posiadają zagrody po obu stronach drogi tak jak i reszta wsi w zachodniej części Niziny.
^[3] Przy 30 ha i długości 2,5 km danej parceli szerokość jej musiała wynosić ok. 120 m. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 37.