Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Zabudowa

Na omawianym obszarze do dnia dzisiejszego zachowało się 67 drewnianych domów rozlokowanych w 19 miejscowościach. Oprócz nich odnaleziono ikonografię do 21 obiektów nieistniejących^[1], co daje pogląd na całkowitą liczbę 88 domów.
Najstarsze informacje dotyczące architektury tego obszaru można odnaleźć w inwentarzach i lustracjach przeprowadzanych za czasów panowania Korony. W większości podają one ilość budynków w poszczególnych miejscowościach^[2]. Pełniejszy obraz daje lustracja starostwa grudziądzkiego z 1765 roku^[3]. Oprócz wymienienia poszczególnych elementów zagrody ze wszystkimi znajdującymi się tam budynkami, opisano także ich konstrukcję: Wieś Tragacz [...] Andrzej Koper ma chałupę w szachulec, stodołę i stajnię w wiązarek, wszystko stare. Dachy reperacji potrzebują. Koni dwa, krów dwa...^[4].
Treść tego dokumentu daje pewien pogląd na konstrukcję obiektów w XVIII w. Dom mieszkalny stawiany był w konstrukcji wieńcowej, natomiast część gospodarcza w szkieletowej^[5].
Następne źródła odnoszą się już do budynków z XIX w. Pruska administracja wydawała dość szczegółowe raporty ubezpieczeń przeciwogniowych. Świadectwem ubezpieczenia budynku były tabliczki umieszczane na ścianie (il. 4

)^[6]. W aktach archiwum bydgoskiego zachowały się dokumenty dotyczące obiektów w Grupie, Bzowie i Mątawach^[7]. Poza szczegółowym opisem kubatury i wyposażenia ruchomego znajdują się także rysunki rzutów przyziemia (il. 5

,il. 6

, aneks)^[8].
Wszystkie te informacje uzupełniają wiedzę na temat drewnianej architektury zagrodowej Niziny Sartowicko-Nowskiej. Punktem wyjścia dla dalszych rozważań będzie jednak katalog, uzupełniany tylko czasami informacjami z wyżej wymienionych źródeł.

^[1] Dzięki kwerendom archiwalnym, poszukiwaniom w literaturze, a czasem uzyskując zdjęcia od mieszkańców odnaleziono ikonografię do dwóch obiektów w Bratwinie, jednego w Dolnej Grupie i Dragaczu, czterech w Mątawach, po jednym w Sartowicach, Wąskich Piaskach i Wielkim Komórsku, dwóch w Wielkim Lubieniu, czterech w Wielkim Stwolnie oraz trzech w Zajączkowie.
^[2] W 1603 r. we wsi Dragacz znajdowało się 5 domów gburskich. Lustracja z 1615 r. podaje liczbę 15 domów w Wielkim Lubieniu oraz 7 zagród ogrodniczych w Bzowie. Por. Inwentarz.. 1603, op. cit., s. 33; Lustracja... 1624, op. cit., s. 264.
^[3] Lustracja starostwa grudziądzkiego 1765, op. cit., s. 32-51.
^[4] Ibidem, s. 38.
^[5] Terminologia naukowa określa szachulcem konstrukcję szkieletową. W tym przypadku lustratorzy najprawdopodobniej określili nią wieniec. Znana jest takie nazewnictwo wieńca na ziemi chełmińskiej. Por. W. Łęga Ziemia Chełmińska, "Prace i Materiały Etnograficzne" t. XVII, 1961, s. 52; J. Święch, R. Tubaja, Budownictwo, [w:] Kultura ludowa Ziemi Chełmińskiej, Toruń 1978, s. 24. W opisie akt przeciwogniowych konstrukcja części mieszkalnej określana jest wieńcową (schurzwerk). Poza tym żadna z zachowanych chałup nie zdradza konstrukcji szkieletowej, stąd można wysnuć wniosek o błędnym określeniu konstrukcji przez lustratorów. Wiązarek potocznie używany jest w odniesieniu do konstrukcji szkieletowej.
^[6] Do dnia dzisiejszego taka tabliczka zachowała się w Wąskich Piaskach 68. Na domu w Kruszach 39 znajduje się takowa z okresu międzywojennego. Tabliczki znajdowały się jeszcze do niedawna na chacie w Dragaczu 47, 53 i Mątawach 63.
^[7] APB, Akta Landratury świeckiej, sygn. 78.
^[8] Wśród spisu znajduje się inwentarz żywy, maszyny i narzędzia rolne oraz rzeczy wchodzące w skład wyposażenie domu, od biżuterii, poprzez naczynia, kończąc na opisie ubrań i bielizny osobistej.