Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Detal

Zdobnictwo domów przejawia się pokrywaniem ściany farbą^[1]. Czy kolory te są oryginalne, czy są nawarstwieniem trudno dziś określić. Niektóre ściany są szalowane^[2]. Często w późniejszym okresie wieniec był tynkowany. W najstarszych domach wyróżniającym się elementem dekoracyjnym ściany jest rodzaj białej fugi uszczelniającej przestrzeń między bierwionami (il. 22

). Ozdobnie traktowane były również odeskowane szczyty domów. Najsilniej jednak dekoracja przejawia się w detalu, tj. stolarce drzwiowej i okiennej, ozdobnych listwach oraz profilowaniach.
Na podstawie zebranego materiału można podjąć się w większości wypadków datowania poszczególnych elementów. Nie można przy tym jednak zapomnieć, iż w przypadku wiejskiej architektury zdarza się bardzo wiele zapóźnień, a pojawianie się nowej formy detalu nie wyklucza występowanie w dalszym ciągu starej.

STOLARKA DRZWIOWA

Otwory wejściowe części mieszkalnych znajdowały się w obu dłuższych ścianach budynku oraz w jednej ze ścian szczytowych. Drzwi o konstrukcji ramowo-płycinowej, rozwierane, jedno lub dwu skrzydłowe, tępe w ościeżnicowych odrzwiach tylko czasami profilowanych. Drzwi frontowe są pojedyncze, natomiast w szczycie zdarzają się podwójne^[3].
Ilość płycin jest bardzo różna. Od dwóch w jednym skrzydle do pięciu. Najpopularniejszym schematem jest podział na trzy płyciny, z których górna i dolna o jednakowej wielkości są mniejsze od środkowej^[4]. Czasem górne pola mogą być większe od dolnych (Dragacz 37). Skrzydła o czterech polach, z których górne są większe występują w Dolnej Grupie 81 i Mątawach 54. Innym spotykanym schematem jest podział skrzydła na cztery równe płyciny. Ciekawym przykładem są tu drzwi z Osieka 5 (il. 23

) i Wielkiego Lubienia 47 (il. 24

, il. 25

). Pola od strony zewnętrznej schodzą się tu do środka tworząc od rewersu układ schodkowy (piramidalny)^[5].
Wszystkie one posiadają profilowane krawędzie płycin.
Na omawianym obszarze występuje kilka drzwi o podobnym układzie pól z motywem rozety. Znajdują się one w Osieku 5 (il. 26

, il. 27

), Wielkim Lubieniu 47 (il. 28

, il. 29

), Kruszach 6 (il. 30

)^[6]. Znane są także nieistniejące drzwi w Mątawach 28^[7]. Wszystkie posiadają profilowane gzymsy pomiędzy polami. Umieszczone są zawsze w ścianie szczytowej.
Na terenie tym znajdowały się także drzwi o zdobieniu w formie architektonicznej (il. 31

)^[8]. Niestety dziś już nie istnieją. Podobnie jak jedyny znany przykład drzwi odeskowanych romboidalnie w Wielkim Stwolnie, przechowywanych obecnie w Muzeum Etnograficznym w Toruniu.
W przypadku zdwojonych drzwi szczytowych skrzydło wewnętrzne posiadało szklenie (il. 28

, il. 29

).
We wszystkich drzwiach zwraca uwagę różnorodność zastosowanych okuć łączących i zamykających. Występują tu zawiasy z hakiem (tzw. polskie) o formie kątowej, krzyżowej, pionowej, pasowej i esowej (il. 32

, il. 33

, il. 34) Są także ozdobne zasuwki, oraz zamki z klamkami (il. 35

, il. 36

). Z okuć uchwytowych w nielicznych przypadkach występują gałeczki (il. 37

).
Drzwi wewnętrzne, najczęściej jednoskrzydłowe powielają uproszczone formy ornamentalne drzwi zewnętrznych. Bardzo ciekawie przedstawiają się takowe w Wielkim Lubieniu 47. Są to pięcioskrzydłowe, łamano-rozwierane drzwi o równych skrzydłach prowadzące do izby reprezentacyjnej (il. 38

).
W pomieszczeniach gospodarczych spotkać można drzwi deskowo-listwowe oraz deskowo-listwowe z zastrzałem.
Zachowana oryginalna stolarka drzwiowa jest przeważnie w dobrym stanie. Dość duże rozbieżności form nie pozwalają niestety na jakąkolwiek próbę jej datowania. Wszystkie opisane tu przykłady charakterystyczne są dla całego XIX w.

STOLARKA OKIENNA I OKIENNICE

Okna stanowią najliczniej zachowaną część detalu. Wszystkie posiadają konstrukcję ościeżnicową (il. 39

, il. 40

). Poza nielicznymi późniejszymi przykładami okien skrzynkowych, są pojedyncze, tępe, otwierane na zewnątrz,. Od zewnątrz opasane listwą, która tylko czasami posiada profilowany wałek. Bardziej bogato przestawia się strona wewnętrzna. Profilowanie zaczyna się już w ościeżnicy przechodząc na listwę, tak, iż czasem trudno rozróżnić ich granicę. Także same ramiaki kwater mogą być od środka sfazowane.
Najpopularniejszą formą są okna dwuskrzydłowe ze słupkiem, który od wewnętrznej strony także jest profilowany (il. 41

). Każda kwatera jest jednodzielna, dzieląc się w poziomie na dwie lub trzy części. W latach 30. XIX w. w bogatszych domach pojawiają się kwatery dwudzielne trójpoziomowe.
W 3 ćw. XIX w. pojawia się krzyż okienny (il. 42

)^[9]. Nadślemię i podślemię dzieli się na dwie kwatery. Nadślemię zawsze pozostaje jednodzielne, jednopoziomowe. Jedynie w domu Wielki Komórsk, ul. Nowska 5, okno staje się trójdzielne o prostokątnym nadślemieniu. Kwatery podślemienia, jednodzielne, dzielą się w poziomie na trzy części. Układ ten bliżej końca wieku ulega uproszczeniu, czego końcowym wynikiem są kwatery jednodzielne, jednopoziomowe. W 4 ćw. XIX w. pojawiają się okna ościeżnicowe otwierane do środka. Dzięki temu krzyż okienny staję się bardziej wypukły od strony zewnętrznej.
Wszystkie okna szklone są na kit.
W porównaniu do stolarki drzwiowej różnorodność okuć jest mniejsza (il. 43

, il. 44

). Wśród okuć łączących występują zawiasy z hakiem oraz narożniki. Popularnymi wśród okuć zamykających są haczyki z oczkiem.
Ważnym elementem wyposażenia okien są także okiennice (il. 41

, il. 42

, il. 45

, il. 46

). Pierwotnie znajdowały się w każdym oknie, dziś należą już do nielicznych. Posiadają konstrukcje ramowo-płycinową^[10]. Najpopularniejsze są jedno i dwupłycinowe^[11]. Jedynie dom w Wielkim Komórsku na ul. Nowskiej 5 posiada okiennice składające się z trzech równych pól. Dwupłycinowe posiadają pola różnej wysokości (dolne są większe) lub równe, charakterystyczne bardziej dla obiektów z 4 ćw. XIX w^[12]. W środkowych polach pojawiają się motywy geometryczne (romby) lub roślinne (kwiatek margaretki w okiennicach domu Mątawy 54).
Z okuć zachowały się przeważnie łączące (żadne okiennice nie są dziś używane). Są to zawiasy tarczowe i pionowe. W nielicznych przypadkach pozostawione są jeszcze okucia zamykające-zakrętki dźwigniowe od zewnętrznej strony okiennic.
Opisując stolarkę okienną nie można zapomnieć o oknach w szczytach doświetlających część strychową^[13]. Bardzo często przybierają typowy układ klasycystycznego wachlarza (il. 47

)^[14]. Czasem po obu stronach szczytu znajdują się okna mające formę ćwiartki koła, często posiadając bogaty ornament^[15].
Większość okien pokryta jest białą farbą, czasem tylko jest to kolor żółty lub czerwony. Często w innym kolorze pokryte są listwy okalające ościeżnice od zewnątrz, często malowane tą samą farbą, co okiennice.
Stan zachowania stolarki okiennej pozwala na przybliżone datowanie oraz typologię. Występują tu dwa główne schematy okien z słupkiem i krzyżem okiennym, których różne warianty rozwijają się przez cały XIX w.

NACZÓŁKI OKIENNE

Najbardziej dekoracyjnym elementem okna są listwy nadokienne (il. 48

). Ze względu na klasycyzującą formę architektoniczną (w większości wypadków) można użyć w stosunku do nich określenia naczółek.
Na początku XIX w. listwy nadokienne nie posiadały żadnych profili, nie różniły się od pionowych listw obejmujących ościeżnice, tworząc z nimi jednostajną prostokątną opaskę okna.
Najstarsze naczółki o formie trójkątnej znane są od początku lat 30. XIX w. Jest to forma najpopularniejsza (występuje w 30 obiektach), obecna do samego końca wieku.
Na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w. obok tej typowej formy pojawiają się naczółki o większym bogactwie formy, trzymające się jednak określonej symetrii i sztywności. Nawiązują one do form roślinnych lub przybierają rodzaj korony wieńczącej okno.
Ciekawym przykładem jest tu okno (4 ćw. XIX w.) z domu w Nowem nad Wisłą na ulicy Wiślanej 13 (il. 46

). Naczółek o postaci tradycyjnego trójkąta, jest zakończony dwoma "różkami". Jako jedyne okno posiada również listwę podokienną, zdecydowanie bardziej dekoracyjną od naczółka.

LISTWY NAROŻNE KRYJĄCE BIERWIONA

Naroża domów wieńcowych stanowią ważny element konstrukcyjny. Bierwiona łączone są na oczep lub jaskółczy ogon. Dla ochrony przed warunkami atmosferycznymi zostawiane są ostatki lub nakładane są listwy narożne (il. 49

).
Najstarsze listwy narożne nie posiadają ornamentu. Jedynie w Michalu 68 nałożona jest uproszczona rozetka z gzymsem. Zdarzają się też nakładane formy geometryczne.
W latach 30 XIX w. pojawia się krycie naroży w postaci boniowania (il. 50

) Około połowy wieku w listwie wyodrębnia się oddzielny element stanowiący rodzaj głowicy. Listwa jednoznacznie zaczyna nawiązywać do pilastra. Odosobnionym przykładem jest tu listwa ze wsi Krusze 4, o dekoracyjnie wyciętym brzegu.
Najbogatsze ornamentalnie listwy, z silnie zaznaczoną głowicą pochodzą z 3 ćw. XIX w. ze wsi Osiek 5 i Wielki Lubień 47. Występuje tu motyw rozwiniętej rozety, która w przypadku Osieka posiada dodatkowo umieszczony motyw serca.
Jedyny pilaster posiadający głowicę i bazę posiada chałupa w Wiąskich Piaskach 68.

ZAKOŃCZENIA BELEK STROPOWYCH ORAZ KROKWI. LISTWY I GZYMSY PODOKAPOWE

Najstarsze zakończenia belek stropowych posiadają uproszczoną formę jednego wałka (il. 51

). Krokwie opierają się bezpośrednio na nich. Jeśli nie posiadają profilu, ścięta ukośnie końcówka podbita jest prostą listwą biegnącą przez całą długość budynku (il. 22

). W bogatszych domach już w latach 30. XIX w. belki stropowe posiadają profil: wałek - uskok - żłobek (il. 52

, il. 53

). Nad nimi znajdują się profilowane namurnice, na których spoczywają niewidoczne od zewnątrz krokwie.
Zakończenia belek w drugiej połowie wieku przyjmują bardzo zróżnicowane profile (il. 54

). Także podbijane listwy, nachodzące jednocześnie na belki stropowe i namurnicę charakteryzuje coraz większe bogactwo formy. Najbardziej okazałe są tu listwy w obiektach Osiek 5 i Wielki Lubień 47 (il. 55

).
Od 3 ćw. XIX w. belki stropowe łączą się w jeden układ z wystającymi profilowanymi zakończeniami krokwi (il. 56

). Bardzo często zdarza się, iż do wystających zakończeń krokwi doczepione są ozdobne listwy (il. 57

). Pojawiają się one na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w. B. Schmidt wywodzi je ze stylu szwajcarskiego^[16].

OZDOBY NADSZCZYTOWE

Ozdób nadszczytowych do dnia dzisiejszego nie zachowało się już wiele. Z trzech podstawowych typów dziś zachowane są tylko pazdury^[17]. Wśród nich można wyróżnić kilka podstawowych form. Uproszczona klasycyzująca woluta, schodząca po krokwiach, obecnie tylko częściowo zachowana w Mątawach 35, niegdyś znajdująca się także w Mątawach 28 i Wielkim Zajączkowie oraz Bratwinie. W Wielkim Lubieniu 47, w Nowem nad Wisłą ul. Kwiatowa 6 oraz w Wielkim Komórsku ul. Grudziądzka 17 zachowany jest pazdur w formie włóczni lub dzidy (il. 58

, il. 59

). Ozdoby nadszczytowe o formie odwróconego pazdura znajdują się w Trylu 40, Mątawach 52 i Wielkim Zajączkowie 33 (il. 60

, il. 61

). Niektóre z ozdób nadszczytowych posiadały znaczenie symboliczne. Wymieniana tu dzida była symbolem czujności^[18].

INSKRYPCJE

Inskrypcje są rodzajem ornamentu dającym najwięcej wiadomości. Dowiadujemy się nie tylko, kiedy dany dom powstał, ale także, kto był zleceniodawcą i wykonawcą.
Z terenu Niziny Sartowicko-Nowskiej znanych jest osiem inskrypcji. Bratwin 38 posiada inskrypcję: " Erbaut im Jahre 1859 von B.M...". Fletnowo 30: " 18...B. M. 57". Mątawy 28: "Anno 1831 am 11ten August, Cornel Wichert B. H. Fr. Bohnke B.M.". Mątawy 54: " Fr. Bohnke B. H. ...Anno 1831" z tym, iż wiadomo, że właścicielem domu był S. Kerber. Michale 65: "K. L. Luske B.M. 1893". Wielki Lubień 45: " Johann Dobrau B. D Jacob Rathler B. M. 1833".Wielkie Stwolno 11: "Erbaut Von ... Becher im Jahre 1891". Wielkie Stwolno 33: "...Her Alensko B Meister 1887".
Do dnia dzisiejszego zachowały się cztery: Bratwin 38, Mątawy 28, Wielkie Stwolno 33 (il. 62

) oraz Fletnowo 30, dwie znane są z ikonografii: Wielki Lubień 45, Wielkie Stwolno 11 o dwóch wiadomo tylko z przekazu pisemnego: Mątawy 54, Michale 65^[19].
Inskrypcje charakterystyczne są dla architektury olęderskiej oraz na południu kraju - góralskiej^[20].
W stosunku do zachowanych obiektów ilość ich jest nieznaczna.
Zawsze są umieszczone w nadprożu, od zewnętrznej strony budynku. Powstały poprzez wklęsłe dłutowanie w płaszczyźnie drewna dłutem płaskim i półokrągłym.
W mentalności chłopskiej ważnym elementem była zasiedziałość rodziny na danym terenie, jej "starożytność" jak określa to A. Mietz^[21]. Dlatego też, inskrypcje popularne były dla osadników (wszystkie nazwiska niemieckojęzyczne), którzy próbowali tym udokumentować swoją tożsamość. Najprawdopodobniej były także wyrazem zamożności chłopa^[22].

^[1] Resztki takiego malowania znajdują się na ścianach domu w Wielkim Lubieniu 47 (kolor niebiesko - szary), Osieku 5 (kolor pomarańczowy), Dolnej Grupie 12 (kolor żółty), Górnej Grupie 54 (kolor zielony), Kruszach 3 (kolor biały), Kruszach 39 (kolor szary), Mątawach 52 (kolor żółty i zielony), Wielkim Komórsku ul. Grudziądzka 28 (kolor biały), ul. Grudziądzka 17 (kolor czarny), Wielki Lubieniu 48 (kolor różowy i niebieski).
^[2] Zagroda w Mątawach 28 oszalowana została w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, choć dom w Mątawach 53 zdaje się posiadać oryginalny szalunek.
^[3] Drzwi szczytowe prowadziły bezpośrednio do komory lub izby, dlatego najprawdopodobniej zostały zdwojone. W przypadku frontowych zawsze prowadzą one do sieni, z której dopiero wchodzi się do pomieszczeń mieszkalnych.
^[4] Układ trójpłycinowy o zróżnicowanych polach bardzo popularny jest w okresie klasycyzmu. Por. J. Tajchman, Drewniane drzwi zabytkowe na terenie Polski (systematyka i problematyka konserwatorska), Ochrona Zabytków, 1991, nr 4, s. 275. Na terenie niziny w drzwiach dwuskrzydłowych układ taki mają domy w Kruszach 4 i 39, Michalu 9, Wielki Komórsk ul. Grudziądzka 17. Budynek w Wielkim Lubieniu 48 posiada taki schemat dla drzwi jednoskrzydłowych, sześciopłycinowych.
^[5] Podobny układ, lecz nie tak rozbudowane znajdują się w Bratwinie 38 i Osieku 2.
^[6] Drzwi w Osieku i Wielkim Lubieniu podzielone są na cztery prostokątne pola równej wielkości. Dolne i górne ustawione jest poziomo, dwa środkowe ustawione są pionowo. Nieco inaczej wyglądają z Krusz. Występują tu trzy płyciny, górna i dolna prostokątne ustawione poziomo, środkowa jest kwadratowa. Wklęsła rozeta ujęta w czworoboku zajmuje większą powierzchnię pola.
^[7] Drzwi te różnią się najbardziej od pozostałych. Posiadały dwie kwadratowe płyciny o równej wielkości. Wypukły motyw rozety nie nachodzi na całe pole.
^[8] Były to dwuskrzydłowe drzwi w Kruszach 6. Umieszczone były w dłuższej ścianie od strony ulicy.
^[9] Pomimo pojawienia się krzyża okiennego, okna tylko ze słupkiem będą występować dalej do końca XIX w., co zdaje się potwierdzać sygnowany dom z Wielkiego Stwolna z 1887 roku.
^[10] Jedynie obiekt w Nowem nad Wisłą, ul Rybaki 9 posiada okiennice deskowo-listwowe.
^[11] Okiennice jednopłycinowe przeważają w 1 poł. XIX w.
^[12] Okiennice dwupłycinowe o różnych polach pojawiają się ok. poł XIX w. Te o równych polach pojawiają się w 3 ćw. i przeważają pod koniec wieku.
^[13] Oprócz samych okien strychy doświetlane były otworami umieszczanymi najbliżej kalenicy. Posiadały one formę rombu lub kwadratu.
^[14] Z. Ludkiewicz podaję, iż typ ten wywodzi się z architektury hiszpańskiej, a przejęty został przez holendrów. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 39. Nie posiada to żadnego uzasadnienia, a okna takowe, są typowym, często spotykanym w mieście elementem architektury klasycystycznej.
^[15] Najbardziej dekoracyjne formy występowały w nieistniejącym zagrodzie Dragacz 10.
^[16] B. Schmid, Die Bau..., op. cit., s. LXXXV
^[17] Józef Błachnio rozróżnił trzy podstawowe typy ozdób nadszczytowych. Są to pazdury-zdobnicze motywy wycięte w desce, przybite na szczyt, śparogi będące ozdobnym przedłużeniem krokwi, oraz chorągiewki. Por. J. Błachnio, Ozdoby nadszczytowe na Ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej, Grudziądz 1954, s. 3-10.
^[18] Ibidem, s. 9.
^[19] Inwentaryzacja została sporządzona do trzech znajdujących się w najlepszym stanie. Zdjęcia z Wielkiego Stwolna 11 i Wielkiego Lubienia 45 znajdują się w KEZAiB, informacje pisemne nie poparte niestety ikonografią odnośnie Michalu 65 i Mątawach 52 także znajdują się w dokumentacji konserwatorskiej. Por. Michale 65, KEZAiB; Mątawy 52, KEZAiB; Wielkie Stwolno 11, KEZAiB; Wielki Lubień 45, KEZAiB.
^[20] A. Mietz, op. cit., s. 174, 176.
^[21] Ibidem, s. 177.
^[22] Rodziny związane ze społecznością mennonicką Wichertów i Kerberów były dość popularne na tym terenie. Jak wiadomo, mennonici, nie stanowiący już najliczniejszej grupy w XIX w., dalej byli gospodarzami najbogatszymi. Por. Ibidem, s.176; A. Goertz, Mennonite Families in the Montau-Gruppe/Schonsee Region 1800-1840, http://www.mmhs.org/prussia/montau.htm, 11.03. 2006.