Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Budowniczowie

Dzięki zachowanym inskrypcjom udało się ustalić nazwiska pięciu budowniczych (Baumeister - B.M.) na Nizinie Sartowicko-Nowskiej. Są to Fr. Böhnke, K. L. Luske, J. Rathler, Becher oraz Alensko. Żadne z tych nazwisk nie przewija się niestety w dostępnej literaturze regionu, ani także w XIX-wiecznych książkach adresowych.
Jedynie nazwisko Becher związane jest z menonicką grupą wyznaniową^[1]. Dostępne zdjęcie nieistniejącej inskrypcji nie pozwala na identyfikację imienia, co nie zmienia faktu, że rodzina Becherów znana jest we wsiach południowej części Niziny^[2]. Potwierdzałoby to występowanie lokalnego warsztatu.
Budynek zbudowany przez Bechera, posiadał konstrukcję wieńcową z częścią gospodarczą w jednym rzędzie (il. 33

) oraz wydatną szkieletową ściankę kolankową z oknami. Od części gospodarczej oddzielała ją ceglana ściana przeciwogniowa. Więźba dachowa typu jętkowo-płatwiowego z płatwiami tworzącymi ramę wzdłużną. Detal charakteryzowały okna z krzyżem okiennym, o naczółku trójkątnym, okiennice ramowo-płycinowe o dwóch równych polach oraz drzwi ramowo płycinowe bez żadnych elementów dekoracyjnych. Układ wnętrz posiadał klasyczny podział na sień z "czarną kuchnią", kuchnię letnią i zimową, oraz komorę i izbę reprezentacyjną. Właścicielem domu musiał być chłop, posiadający duże gospodarstwo. Budowniczy Becher dobrze znał swój warsztat, choć bazował na wzorcach tradycyjnych, wypracowanych już w drugiej ćw. XIX w. Przywiązywał większą wagę do funkcji niż dekoracji, której nielicznym przejawem była właśnie inskrypcja.
Innym znaczącym faktem jest sygnowanie domów w Mątawach 28 i 54 przez jedną osobę - Fr. Böhnke. Choć zagroda nr. 28 jest rozproszona (z wystawką) a 54 stanowi typ zespolony liniowy, domy te mają wiele cech wspólnych. Ich wielkość świadczy o znacznej zamożności gospodarzy (zagroda nr. 54 całościowo ma prawie 60 m. długości). Obie były postawione w latach 30. XIX w.jeszcze przed uwłaszczeniem, w tej samej wsi.
Zagroda Mątawy 28 ustawiona jest kalenicowo względem drogi, zagroda 54 szczytowo. Podobieństwo występuje w układzie przestrzennym. Dzięki dokumentacji konserwatorskiej z 1967 r. znany jest w miarę oryginalny układ nr. 54, z zachowaną jeszcze "czarną kuchnią"^[38]. Oba obiekty dwutraktowe, posiadały sień w ścianie wzdłużnej. Przy niej znajdowała się "czarna kuchnia" i pomieszczenie kuchenne. W trakcie tylnym znajdowała się kuchnia zimowa, z drugim wyjściem. Po jednej i drugiej stronie sieni są izby i komory. W ścianie szczytowej znajduje się trzecie wyjście.
Jako pierwsze na tym terenie domy te zdradzają ślady architektury klasycystycznej. Podcień w nr. 28 usytuowany jest na czterech stylizowanych kolumnach. W obu obiektach listwy obejmujące naroża ścian posiadają formy boniowania. Okna ze słupkiem posiadają dodatkowy podział tworząc kwatery dwudzielne trójpoziomowe. Zachowane są takowe w elewacji północnej chaty 54. Ze znanej ikonografii wiadomo, iż w nr. 28 takie okna także istniały pierwotnie. Oba domy charakteryzuje dekoracyjny motyw kwietny. W zagrodzie 54 wklęsła forma kwiatu występuje w okiennicach (il. 78

), podobna, tyle, że wypukła miała znajdować się także w drugiej chacie^[4]. Z powodu braku ikonografii, jest to trudne do zweryfikowania, natomiast motyw taki posiadały na pewno nieistniejące już drzwi w ścianie szczytowej (il.

)^[5]. Podobieństwo istnieje także w opracowaniu szczytu. Odeskowany (w Mątawach 28 styki desek obite są jeszcze listwami), podzielony jest na dwa poziomy. W górnym znajdują się dwa okna równej wielkości. Pod nimi, w dolnym rzędzie, znajdują się cztery okna. Dwa środkowe, analogiczne do górnych, boczne natomiast są mniejsze. W nr. 54 szczyt kończy się otworem w formie rombu, w nr. 28 w formie kwadratu. W chacie tej występuje dodatkowo typowe wachlarzowe okno klasycystyczne w szczycie wystawki zakończonym pazdurem w formie uproszczonej woluty. Obie zagrody posiadają analogiczne profilowanie zakończeń belek stropowych oraz powtarzające ten sam motyw gzymsów podokapowych (il. 91

, il. 92

). Obie inskrypcje znajdują się w nadprożu wyjścia z traktu tylnego.
Czy oprócz tych dwóch obiektów budowniczy Böhnke stawiał jeszcze jakieś obiekty na tym terenie? Pewne elementy wskazują na podobieństwo z nieistniejącym domem z wystawką w miejscowości Zajączkowo (il. 37

, il. 69

, il. 85

). Tu także odnajdujemy krycie narożne w postaci boniowania, motyw woluty jako pazdura wieńczącego szczyt, czy wypukły motyw rozety.
Nawet, jeśli są to tylko dwa domy, jest to drugi budowniczy po Peterze Loewenie - budowniczym Żuławskim^[6], który sygnował więcej niż jeden budynek, a jego warsztat można poddać analizie porównawczej.
W niektórych wypadkach nawet przy braku inskrypcji, podobieństwa obiektów są tak duże, iż trudno mówić o różnych warsztatach. Największe analogie posiadają obiekty w Wielkim Lubieniu 47 i Osieku 5. Są to dwie bardzo duże zagrody o układzie połączonej części gospodarczej i mieszkalnej. Podobne rozwiązanie wnętrza, unikatowe (na skalę całego osadnictwa) umieszczenie mansardy w połaci dachu, dzięki której uzyskano pokoje mieszkalne, profilowania listew podokapowych choć różne stanowiące najbardziej rozwiniętą formę na tym terenie, czy w końcu drzwi w ścianie kalenicowej i szczytowej wręcz identyczne w obu przypadkach nie mające również odpowiednika na tym obszarze, pozwalają wysnuć wniosek o jednym warsztacie.
Wiadomo, że na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej działało kilku budowniczych. Wysoki warsztat mistrzów ciesielskich odznaczał się częstym czerpaniem z form architektury w połączeniu z motywami wiejskimi.
Baumeister Becher, jest przykładem lokalnego budowniczego, wywodzącego się ze społeczności menonickiej, choć sygnowany jest jego nazwiskiem tylko jeden dom. Pozostali należeli do innej grupy wyznaniowej, lub nie zamieszkiwali na tym terenie. Fr. Böhnke najbardziej czerpał z form klasycyzmu, choć w nieco uproszczonej formie. Dowodem jego wszechstronności jest postawienie domu będącego ostatnim stadium rozwoju zagrody olęderskiej (dom wolnostojący z wystawką w kalenicy) jak i jej najbardziej typowym przykładem połączonej części mieszkalnej i gospodarczej.

^[1] Samo nazwisko wymieniane jest w spisie mennonitów gminy Mątawy-Grupa w latach 1740 (Wiebe) i 1800-1840 (Goertz). W przypadku tego drugiego odnajdujemy Wilhelma Bechera z rodziną m.in. synami Wilhelmem (ur. 1809) i Heinrichem (ur. 1827) urodzonymi w Dziewięciu Włókach. Por. Ibidem; H. Wiebe, op. cit., s. 73.
^[2] Wymieniani są w Dragaczu, Wielkim Stwolnie i Dziewięciu Włókach. Por. A, Goertz, Mennonitenhöfe 1839 im Regierungsbezirk Marienwerde, Altpr. Geschlechterkunde NF, 1998, Bd. 28 Jg.46, s. 109; idem, Taufen 1781-1813 in der Mennonitengemeinde Montau, Kreis Schwetz/Wesppreussen, Altpr. Geschlechterkunde NF, 1998, Bd. 28, Jg. 46, s. 136; idem, Mennonite Families in the Montau-Gruppe Schonsee...
^[3] KEZAiB, Mątawy 54, oprac. A. Łabecka, U. Sochaczewska, 1967.
^[4] Por. E. Sekuła-Tauer, Charakterystyczne elementy detalu..., op. cit., s. 117.
^[5] Motyw kwietny pojawia się w formie uproszczonej rozety także w innych budynkach, natomiast jako element wypukły znajdował się jedynie w drzwiach nieistniejącego domu w Zajączkowie.
^[6] J. Stankiewicz, Piotr Loewen-budowniczy żuławski, "Ochrona Zabytków", 1956, nr 1, s. 73-87; L. Krzyżanowski, Wpływ neoklasycyzmu na podcieniowe budownictwo Żuław Gdańskich. Budowniczy Piotr Loewen, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. VIII, 1963, z. 1, s. 63-79; K. Soczewica, Die Häuser Peter Loewens im Werder und ihre denkmalpflegerische Problematik, [w:] Vermittlung von Dokumentationsmethoden an Baudenkmalen, Oldenburg 1997, s. 165-262