Drewniana architektura zagrodowa na Nizinie Sartowicko-Nowskiej w Świetle przemian społecznych i gospodarczych

OKRES	ZAGRODA ZESPOLONA LINIOWA	ZAGRODA ROZPROSZONA	ZAGRODA ZESPOLONA KĄTOWA
1 ćw. XIX w.
	MICHALE 68
	NOWE NAD WISŁĄ,         UL. RYBAKI 9
	WIELKI KOMÓRSK,       UL. GRUDZIĄDZKA 28
2 ćw. XIX w.	DOLNA GRUPA 3	WIELKI LUBIEŃ 45
	DOLNA GRUPA 81	WIELKI LUBIEŃ 78
	MATAWY 54
	DOLNA GRUPA 12	MĄTAWY 28	BRATWIN 39
ok. poł. XIX w.	BZOWO 92	MICHALE 133(?)	KRUSZE 4
	DRAGACZ 37	TRYL 38(?)
	NOWE MARZY 11(?)	MICHALE 69
	NOWE MARZY 5(?)	WIELKI LUBIEŃ 74
	WIELKI LUBIEŃ 48	KRUSZE 3
3 ćw. XIX w.	FLETNOWO 30	BRATWIN 21 (?)
	KRUSZE 39	WIEKL KOMÓRSK,   UL. NOWSKA 16
	MATAWY 33	NOWE NAD WISŁĄ,     UL. RYBAKI 1 (?)
	MĄTAWY 27	DRAGACZ 56 (?)
	MICHALE 9	DRAGACZ 58
	NOWE MARZY 6(?)	DRAGACZ 53
	OSIEK 5	GÓRNA GRUPA 54
	TRYL 12	BRATWIN 38
	TRYL 45	MATAWY 35
	WIELKI LUBIEŃ 47	WIELKIE STWOLNO 55
		NOWE NAD WISŁĄ  UL. RYBAKI 5 (?)
		MAŁE STOLNO 59
przełom 3 i 4 ćw. XIX w.	DRAGACZ 42	MĄTAWY 63
		NOWE NAD WISŁĄ, UL KWIATOWA 6
		WIELKIE ZAJĄCZKOWO 33
		WIELKIE STWOLNO 46
		NOWE NAD WISŁĄ, UL. RYBAKI 10
		MĄTAWY 52
		DRAGACZ 117
		OSIEK 3
4 ćw. XIX w.	MICHALE 65	NOWE NAD WISŁĄ, UL. WIŚLANA 13
	TRYL 40	WIELKIE STWOLNO 29
	WĄSKIE PIASKI 68	WIELKI KOMÓRSK, UL. GRUDZIĄDZKA 17
		MĄTAWY 32 OSIEK 2
		DRAGACZ 47
		OSIEK 11
		WIELKI KOMÓRSK, UL. NOWSKA 5

Tab.1 Rodzaje zagród na przestrzeni XIX w. (oprac. autor)

Następny zauważalny postęp rolnictwa przypada na lata 80. XIX w. Przejawia się on powstawaniem wielu dużych zagród, bogato zdobionych, przeważnie rozproszonych^[8]. Jej dominacja od końca lat siedemdziesiątych jest zdecydowana. Jedną z przyczyn oddzielenia części gospodarczej był zapewne wzrost hodowli bydła oraz wprowadzenie nowych produkcji roślin^[9]. Nie wchodziła tu raczej kwestia ochrony przeciwpożarowej^[10].
Czy na tendencję tą, poza czynnikami gospodarczymi wpływała również chęć podniesienia przez wolnych, bogatych chłopów swego statusu społecznego, chcąc utożsamić się z bardziej nobilitowaną warstwą mieszczaństwa? Świadczyć by o tym mógł rozwój budownictwa murowanego z początków XX w. Posiadał on już charakter typowych podmiejskich domów a nie chłopskich chat.
Teren Niziny charakteryzowały silne gospodarstwa średniochłopskie. Stopa życiowa włościanina na Nizinie różniła się bardzo od chłopa w innych regionach kraju^[11].
Na początku stulecia dominuje typowy układ zagrody olęderskiej w formie zespolonej liniowej. Ożywienie gospodarcze po połowie wieku, wyraża się rozbudową części gospodarczych. Od lat 80. zdecydowanie dominuje zagroda rozproszona. Często o bogatym ornamencie. Właścicielami najokazalszych gospodarstw na przestrzeni całego stulecia są menonici oraz niemieccy protestanci.

---

^[1] Obiekty, w których stan zachowania oryginalnych elementów jest niewielki lub zostały one poważnie zmodernizowane nie pozwala na jednoznaczną datację. W takim wypadku obok danej zagrody znajduje się znak zapytania.
^[2] Według niepotwierdzonych źródeł (ustnego przekazu mieszkańców) na krokwi znajdować miała się data 1727. Niestety, nie udało się jej zlokalizować. Na dość wczesne pochodzenie wskazywać by mogły ściany wieńcowe jak i układ przestrzenny. Zachowana stolarka pochodzi z 2 ćw. XIX w. Znaki montażowe na bierwionach (oraz różne na więźbie dachowej) sugerują jego przenoszenie, przy którym stolarka mogła być wtórnie wymieniona. Ten szczegółowy opis wynika z tego, iż jest to najprawdopodobniej najstarszy zachowany obiekt na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, jedyny z XVIII w. Z ikonografii znanych jest ich więcej. Por. H. Wiebe, op. cit., s. 15, 27.
^[3] Jedną z przyczyn takiego stanu był zwyczaj spadkowy respektowany przez osadników. Gospodarstwo przechodziło zawsze w ręce jednego spadkobiercy, czasem jeszcze za życia rodziców. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 70-72.
^[4] Rząd pruski wprowadził je w 1807 roku W praktyce proces uwłaszczeniowy trwał całe pierwsze półwiecze, w przypadku Mennonitów jeszcze dłużej (do lat 80 XIX w.). Byli oni grupą najmniejszą w tym czasie, nadal jednak najbogatszą.
^[5] Jak podaje Z.Ludkiewicz menonici żyli na stopie właścicieli folwarków. Część ich rodzin znajdowała się w miastach, sami stanowili swego rodzaju warstwę inteligencji. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 60.
^[6] Na rozdzielenie poszczególnych części wpływ miała polityka przeciwpożarowa, jak i rozwój rolnictwa
^[7] Ibidem, s. 61.
^[8] O dobrej koniunkturze świadczyć mogą nie tylko same domy, ale także ich wyposażenie. W zagrodzie Wielkie Zajączkowo 33, na ścianach izby reprezentacyjnej zachowane są dwa malowane pejzaże. Wiele obiektów posiada ozdobne tralki schodów, a w Michale 68 zachowany jest do dziś ozdobny piec kaflowy.
^[9] Wzrost zbytu na bydło i żywiec nastąpił po połowie wieku. Było to związane z rozwojem linii kolejowej, dzięki której znacznie rozszerzył się rynek zbytu. Rozwój uprawy roślin paszowych i okopowych, spowodowany był zapewne rozwojem gorzelnictwa i powstaniem cukrowni w Świeciu w latach osiemdziesiątych XIX w.)
^[10] Odnosiła się ona raczej do stodół, budowanych zawsze z drewna w konstrukcji szkieletowej, natomiast część inwentarską stawiano zazwyczaj z cegły.
^[11] Przejawiało się to choćby ilością pokoi na jednego mieszkańca. Na terenie niziny na jeden dom przypadało ok. 6,7 osób. Większość z nich posiada po dwie lub trzy izby (żaden skatalogowany obiekt nie jest jednoizbowy), co daje liczbę ok. 2 mieszkańców na izbę. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 67.