Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Wstęp^[*]

Niziny nadwiślańskie sławne są ze swej urody (...) mieszka tam ludność po największej części lutersko-niemiecka. Piękne, nieraz okazałe domy z drzewa budowane, w połączeniu z wielkimi stajniami, stodołami i śpichlerzami, otoczone ogrodami i staremi drzewami składają się na widok przyjemny i wesoły. Tak w 1912 roku Nizinę Sartowicko-Nowską opisywał ks. W. Wojciechowski w pierwszej polskojęzycznej monografii ziemi świeckiej^[1].

Cały ten obszar znajduje się w granicach województwa kujawsko-pomorskiego, w powiecie Świecie nad Wisłą. Funkcjonują tu cztery gminy: Dragacz, Warlubie, Nowe nad Wisłą i Świecie nad Wisłą (il.1, 2).
Teren ten zawsze ciekawił i zaskakiwał. Był to obszar zalewowy, na którym bardzo trudno było prowadzić gospodarstwa, z drugiej strony zawsze posiadał najlepsze ziemie, a chłopi należeli do najbogatszych na ziemi świeckiej. Przez wieki stanowił przykład wielokulturowej symbiozy różnych narodów: Holendrów-menonitów, Niemców-luteran i Polaków-katolików, nazywanych wspólnie osadnikami olenderskimi.

Podstawą tego ruchu osiedleńczego było przybycie w poł. XVI w. na tereny Rzeczpospolitej menonitów^[2]. Dzięki znajomości osuszania i wykorzystywania żyznych, lecz podmokłych terenów od lat 50. XVI w. ich osady masowo powstają na trenie Żuław Wiślanych. Przesuwając się wzdłuż Wisły, na początkach XVII w. dochodzą pod Warszawę.

Druga faza osadnictwa przypada na okres po wojnach XVII w. Emfitueza - dziedziczna dzierżawa, ma zachęcić do zasiedlania opuszczonych terenów. W okresie tym pojęcie osadnictwa holenderskiego przybrało nowe znaczenie. Nie oznacza już ludności menonickiej, a ogół społeczeństwa osadzanego na prawie wieczystej dzierżawy. W jej skład wchodzili często Polacy i Niemcy, a samo osadnictwo przybrało nazwę "olenderskiego".

Najbardziej radykalną zmianę przyniósł 1945 r. Ludność niemieckojęzyczna opuściła te tereny, gospodarstwa zajęli repatrianci ze wschodu, niezwiązani emocjonalnie z tym obszarem. Obecnie jedynie drewniane zagrody są materialnym świadectwem nieistniejącej bytności osadników.

Głównym bodźcem do podjęcia badań była więc jeszcze stosunkowo duża ilość zachowanych zagród, które nigdy nie doczekały się szczegółowej analizy. Motywujący był także ich stan, pogarszający się z roku na rok, nie podlegając w praktyce żadnej ochronie konserwatorskiej.

Ramy czasowe stanowi rok 1772, będący początkiem panowania rządów pruskich oraz rok 1920, okres powrotu ziemi świeckiej w granice Rzeczpospolitej. Przemawiać za nimi będzie również czas powstania prawie wszystkich budynków, pochodzących z XIX w.

Celem opracowania będzie przeprowadzenie analizy architektonicznej wszystkich zagród, konfrontując ją z historią tego terenu. Podjęta zostanie również próba odpowiedzenia na pytanie, kto był budowniczym tych zagród, oraz jaki wpływ na ich kształtowanie miały stosunki gospodarcze i społeczne na Nizinie Sartowicko-Nowskiej. Przedstawiona zostanie również problematyka konserwatorska, mając na celu jak najlepsze zachowanie i wyeksponowanie najwartościowszych zagród.

Punktem wyjścia do rozważań na temat architektury zagrodowej było sporządzenie katalogu. Materiał zebrany został przez autora podczas objazdów terenowych odbytych na wiosnę i jesień 2005 roku.

W miejscu tym pragnę serdecznie podziękować Szanownym Profesorom: Marianowi Arszyńskiemu oraz Janowi Tajchmanowi za rozbudzenie ciekawości badawczej i cenne uwagi, Panu Emanuelowi Okoniowi za pomoc merytoryczną podczas pisania pracy oraz Pani Teresie Okoniewskiej i Panu Janowi Kalinowskiemu za pomoc w uzyskaniu materiałów, bez których praca ta byłaby zdecydowanie uboższa.

^[*] Artykuł ten jest zredagowaną pracą magisterską autora pt. "Wiejska architektura drewniana na Nizinie Sartowicko-Nowskiej w latach 1772-1920 i jej problematyka konserwatorska" napisaną w Zakładzie Konserwatorstwa UMK w Toruniu pod kierunkiem prof. dr. hab. Mariana Arszyńskiego.
^[1] W. Wojciechowski, Świecie Nadwiślańskie niegdyś a dzisiaj, Grudziądz 1912, s. 59.
^[2] Menonityzm jest ruchem religijnym powstałym w poł. XVI wieku. Rozwinął się on na nurcie anabaptyzmu, będącego jednym z przejawów reformacji. Jego założycielem był Menno Simon (1498-1559). W zakresie dogmatów z reformacją łączy Mennonitów negatywny stosunek do sakramentów, z anababtystami pejoratywny stosunek do chrztu dzieci, urzędu, miecza i przysięgi. Z natury był to ruch antyintelektualny. Miał obejmować przede wszystkim chłopów. Ludzie, skupieni w wiejskich enklawach, prowadzili zamknięty tryb życia. Prześladowania zmusiły ich są do opuszczenia kraju. Pojawiają się w Gdańsku około 1530 r. Por. K. Mężyński, op. cit., s. 185-255; S. Inglot, Z dziejów wsi polskiej i rolnictwa, Warszawa 1986; E. Kizik, Mennonici w Gdańsku.., op. cit.

Wstęp[*]

Wstęp^[*]