Osadnictwo holenderskie na Ziemi Sieradzkiej i Wieluńskiej

Ziemia Sieradzka i Wieluńska jest krainą historyczną graniczącą z Wielkopolską, Śląskiem, Małopolską i Ziemią Łęczycką. Również i ona była miejscem, gdzie osiedlili się koloniści olęderscy.

Pierwsze wsie na prawie holenderskim (olęderskie) na terenie Ziemi Sieradzkiej i Wieluńskiej powstawać zaczęły dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych XVIII w., w tym czasie kiedy coraz bardziej ta metoda oczynszowania chłopów stawała się popularna. Niemniej nie była ona jedyną formą oczynszowania. Czynsze wprowadzano również na drodze reformowania feudalnych obciążeń we wsiach już istniejących, jak miało to miejsce choćby na obszarze latyfundium arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Niemniej proces ten na skutek braku lokacji (pomiędzy XVI i XVIII w.) na omawianych ziemiach nowych miast był mocno ograniczony.
W tym czasie główne obszary zasiedlane przez osadników holenderskich położone były wzdłuż głównych rzek polskich - przede wszystkim Wisły i Warty, tam gdzie umiejętność osuszania zalewanych okresowo terenów była najbardziej pożądana. Jednak w miarę upływu czasu począwszy od 2 poł. XVIII w. coraz częściej koloniści zaczęli pojawiać się i na innych terenach podmokłych wymagających osuszenia czy też (ograniczonej) trzebieży krzaków, zarośli a nawet drzew. Także i takie tereny, nie poddające się wcześniej gospodarczemu wykorzystywaniu, leżały na obszarze Ziemi Sieradzkiej i Wieluńskiej.
Na terenach obu omawianych ziem oczynszowanie poza osadami olęderskimi było szerzej reprezentowane niż chociażby na terenie sąsiedniego woj. łęczyckiego. Niewątpliwie było to skutkiem pogranicznych kontaktów z bardziej rozwiniętym Śląskiem oraz roli sprawczej głównego ośrodka miejskiego tych ziem - Piotrkowa. Również i na tym terenie istniała własność ziemska, która zainteresowana była oczynszowaniem chłopów, m.in. dokonał tego w 1791 r. Marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski.
Oczynszowanie na większą skalę przeprowadzono w królewszczyznach Ziemi Wieluńskiej. Jak pisze Jakub Goldberg : Pojedyncze wypadki można zaobserwować w r. 1765 w starostwie bolesławskim, ostrzeszowskim, w niektórych wsiach należących do dzierżawy mokrskiej.¹

Najważniejszą przesłanką do sprowadzenia Olędrów na te tereny (tak jak i na pozostałe obszary Rzeczypospolitej) był system gospodarczy, który osadnicy reprezentowali - system czynszowy z nimi nierozłącznie kojarzony i przez nich rozpowszechniany. Sprawdził się on przede wszystkim na Mazowszu i Wielkopolsce (ale i innych obszarach), gdzie na prawie holenderskim założono setki osad. Koloniści holenderscy byli wielce pożądani.[1] Właściciele gruntów przy ich sprowadzaniu kierowali się głównie chęcią zysku. Przez stulecia przekonali się oni, że Olędrzy dawali gwarancję pewnych zysków, większych niż uzyskiwane z innych źródeł. Wszak gospodarstwa Olędrów cechowały się nowoczesnością, rentownością, związaną z wielkością uprawianej ziemi, którą koloniści zasiedlali (większej od gospodarstw pańszczyźnianych) oraz prowadzeniem na dużą skalę hodowli bydła mlecznego (związanego z nim przetwórstwa mlecznego) i sadownictwem.[2] Przy decyzji ich sprowadzania ważny był również jeszcze jeden aspekt - w przypadku zagwarantowania w kontrakcie przez właściciela gruntu dodatkowych świadczeń, np. sprzężaju, zyskiwał on dodatkową siłę roboczą zaangażowaną w pracach we własnych dobrach, np. folwarku.

Zasadniczym zadaniem kolonistów było zagospodarowanie i rolnicze wykorzystanie obszarów dotychczas nie uprawianych - nieużytków, lasów i zarośli. W pierwszym okresie po osiedleniu się dochód osadników nie był jeszcze wysoki. Dużo wysiłku pochłaniało zagospodarowanie terenu, inwestycje budowlane, organizacja przestrzeni siedliska i całego areału. Stąd też siłą rzeczy podstawą utrzymania stawała się hodowla i wypas bydła, ta forma gospodarowania, która wymagała w miarę najmniejszych nakładów. Również i po okresie wygaśnięcia "wolnizny" przynosiła ona poważny zysk (wliczając w to przetwórstwo serów i masła).

Wsie "olęderskie" w Ziemi Wieluńskiej i Sieradzkiej mają wiele wspólnego z osadami założonymi w Wielkopolsce. Z powodu określonych warunków naturalnych (gleby słabszej klasy, niż np. nad Wisłą) hodowla bydła, zarówno tam jak i tu, rozwinęła się w o wiele większym stopniu niż uprawa ziemi i produkcja roślinna. Tym samym to właśnie wypas trzody stanowił podstawę tej gospodarki. Jednak całkowite potwierdzenie tej tezy nie jest możliwe z powodu braku odpowiedniego materiału źródłowego, który umożliwiłby całkowite rozpoznanie produkcji roślinnej i jej roli w całej gospodarce Olędrów na tym terenie.[4]

Osadnictwo olęderskie na terenie obu opisywanych ziem, podobnie jak na pozostałych terenach zasiedlonych przez kolonistów, przyczyniło się do zwiększenia areału ziemi uprawnej oraz terenów pastwisk. Przybysze zagospodarowywali zarówno nieużytki, jak i obszary pustek powstałych w efekcie zniszczeń wojennych i klęsk elementarnych, wyludnione wskutek tych kataklizmów. Choć przeważnie nie dysponując urodzajną ziemią koloniści mimo tego potrafili uczynić swe gospodarstwa niezwykle rentownymi i nowoczesnymi ukierunkowując swoją działalność na hodowlę bydła.

Powodzeniu w zamierzeniach sprzyjała również duża powierzchnia ich gospodarstw (w porównaniu z gospodarstwami chłopskimi). Z kontraktów osadniczych wynika, że koloniści otrzymywali od pół do jednej huby gruntu do zagospodarowania (1 huba - 31 morgów gruntu). Stwierdzono, że aż 40 % gospodarstw miało powierzchnię 1 huby, pozostałe zaś pół huby.[5] Oznacza to, że Olędrzy na Ziemi Sieradzkiej i Wieluńskiej zagospodarowali ok. 85 włók chełmińskich ziemi.

Zasadniczy okres zakładania osad holenderskich można podsumować danymi statystycznymi zaczerpniętymi z artykułu J. Goldberga (s. 94-95). W 1793 r. we wszystkich wsiach holenderskich znajdowało się 99 gospodarstw chłopskich zamieszkanych przez 559 osób. Z 11 założonych wsi dwie powstały w dobrach królewskich, trzy w posiadłościach duchownych, sześć było własnością szlachecką. Pod względem terytorialnym trzy wsie założone zostały na terenie Ziemi Wieluńskiej, osiem na terenie Ziemi Sieradzkiej.

¹ J. Goldberg, Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Seria I, Nauki Humanistyczno - Społeczne, z. 5, s. 75.