Artykuły --> Żuławy

Mennonici na Żuławach

Reformacja w Niemczech, która ogarnęła także sąsiednie kraje zapoczątkowała powstawanie coraz to nowych odłamów protestantyzmu. Jednym z nich był ruch anabaptystów, w którym główną doktryną był chrzest dorosłych. Wywodzący się z plebejskiego nurtu anabaptyści radykalnie odnosili się także do życia społecznego, głosząc min konieczność zniesienia władzy świeckiej i duchownej, powrotu do pierwotnego, prostego chrześcijaństwa bez odrębnej grupy kapłanów, życia opartego na zasadach miłości do bliźniego i Chrystusa. Krwawo zakończone powstania chłopskie, jakie ogarnęły Niemcy i część Niderlandów wpłynęły na wykształcenie się pacyfistycznego nurtu w obrębie anabaptyzmu - mennonityzmu, którego twórcą i ideologiem był Menno Simons. Z ewangelikami mennonitów łączyła niechęć do Rzymu, eucharystia pod dwoma postaciami, z innymi anabaptystami niechęć do chrztu dzieci, urzędu, instytucji przysięgi i oręża, co wiązało się z odmową służby wojskowej. Dużą rangę obok głębokiej religijności (pozbawionej wszakże mistycyzmu) nadawali etycznej stronie życia, czynne realizowanie zasad religijnych, dążenie do świętości, naśladowanie Chrystusa. Chociaż mennonityzm narodził się w Holandii, zwolennikami ruchu byli Flamandowie i Fryzowie różniący się między sobą zarówno stosunkiem do religii, jak i pozycją majątkową. Te różnice przenieśli ze sobą także później na emigrację. Mimo pokojowego nastawienia i tę grupę dotknęły prześladowania, zarówno ze strony tak ewangelików jak i katolików. Szukając ratunku wybrali Polskę, która w owym czasie na tle innych krajów europejskich była ostoją tolerancji. Sam twórca ruchu religijnego Menno Simons był w Gdańsku i osobiście mógł zaświadczyć o wyjątkowo korzystnych warunkach dla uchodźstwa. Pierwsze grupy mennonitów były w Gdańsku przed 1549 rokiem. Szerszą falą zaczynają przybywać do Polski ok. poł. XVI wieku, w pierwszej kolejności do Gdańska, Malborka i Elbląga.

W Gdańsku jednak nie uzyskali prawa miejskiego, mimo wsparcia niektórych patrycjuszy napotkali niechęć drobniejszych mieszczan, którzy widzieli w nich konkurentów w handlu, rzemiośle, nawet szyperstwie. Nie mogąc nabywać (oficjalnie)domów w mieście, w większości osiedlili się w gdańskich osadach podmiejskich: we Wrzeszczu, Siedlcach Nowych Ogrodach Św. Wojciechu, Starych Szkotach, na Oruni, w Krępcu. Pod k. XVIII w. odnotowanych jest 33 mennonitów gminy flamandzkiej posiadających domy w Gdańsku.^[1] O wiele liczniejszą grupą tworzyli mniej zamożni współwyznawcy z gminy fryzyjskiej trudniący się rzemiosłem, drobnym handlem - w 1681 r. ok. 570 osób, która to liczbę czasami wielokrotnie zawyżano. W 1776 r. członków gminy flamandzkiej z miasta jak i przedmieść było ok. 1145, fryzyjskiej znacznie mniej. W 1820 r. połączona gmino flamandzko - fryzyjska liczyła 496 dusz stanowiąc tym samym nieco więcej niż 1% ogółu ludności Gdańska.

Niechęci, jaką czuli do mennonitów ewangeliccy mieszczanie gdańscy nie podzielał katolicki biskup Uchański roztaczając nad nimi opiekę w swoich dobrach w Chełmie, Biskupiej Gorce. Bogatsi mieszczanie, którzy przejęli od miasta zarządzanie nad poszczególnymi wsiami terytorium gdańskiego popierali ich osadnictwo na podległych sobie terenach.

Katastrofalne powodzie z lat 40 - tych XVI w., które wyludniły całe wsie, spowodowały, iż wspierano osadników, potrafiących zagospodarować niekorzystne tereny. Dokonano wówczas nowych lokacji wsi Bogatka, Bystra i Lędowo - 1547, Wiślinka - 1549, Błotnik, Długie Pole - 1552, Szerzawa -1556, Cedry Małe -1561. Na te wsie przybyli holenderscy chłopi sprowadzeni przez zasadźcę, w tym grupa anabaptystów wypedzonych z Prus przez księcia Albrechta, który wcześniej ich tam sam ściągnął . Na pocz.. XVII w. na Żuławach gdańskich wprowadzono szereg utrudnień dla mennonitów w nabywaniu ziemi w dobrze położonej okolicy. Osadnictwo mennonitów w tej części Żuław wyraźnie zmniejszyło się. W XIX w. na obszarze Żuław Gdańskich najwięcej mennonitów zamieszkiwało Szkarpawę -179, w Starych Babkach i Wybicku po 40 osób.

W latach 60-tych XVI wieku rodzina Loitzów, trzymająca dzierżawę nowodworską sprowadziła do swoich wsi mennonitów: w Nieżwiedzicy w 1568 r., Leśniewie ok. 1566, , i Heberrhorst w 1569r, Izbisku w 1594 r., Tujcach przed 1600 r., Dreizehnhuben ok.1617^[2]. Mennonici na tym obszarze bejmowali oni nie tylko pustki, tereny podmokłych nieużytków, ale także ziemie we wsiach chełmińskich, przejmując gburskie gospodarstwa zdominowując niekiedy całe wsie, np. Orłowie. Warto dodać, że przy tym zadomawiali się zarówno w gospodarstwach w rejonie zwartej zabudowy, jak też wprowadzając zabudowę blokową oraz organizując samotnicze, jednodworcze kolonie.

Mennonici we wsiach ekonomii malborskiej Małych Żuławach odnotowani zostali. - najwcześniej w Kępniewie - w 1586 r., przed k. XVI w Markusach, Jasionnie, Różanach. Osadnictwo posuwało się od granic starych wsi chełmińskich zarówno w kierunku jeziora Drużna, jak też na tereny pastwisk i łąk na płn. i zach. od Malborka (Stogi, Kałdowo, Kamionek). Z powodu braku pustych gruntów następcy pierwszych osadników, podobnie jak na terenie dzierżawy nowodworskiej zaczęli wykupywać grunty we wsiach chełmińskich. Na Wielkich Żuławach zaś jedynie 8,8% areału była użytkowana wg prawa emfiteutycznego. Na Małych Żuławach z 48 wsi, ponad połowa -została założona na prawie emfiteutycznym, mennonici posiadali w nich według niektórych szacunków ok. 27 % gruntów. W samym mieście Malborku mennonici nie zostali dopuszczeni do praw miejskich, ale wymienieni byli jako właściciele miejskich posesji, a nawet na podzamczu posiadali własny dom modlitwy. Ogólnie w końcu XVIII wieku posiadali w Malborku 48 posesji. Ich liczbę określano w tym czasie na 117 osób.W 1820 r. odnotowano ich - 134 osób, co stanowiło 2,8 % ogółu ludności miasta. Na obszarze całych Żuław Malborskich w 1 ćw. XIX w. żyło 5687 mennonitów, stanowiących w ten sposób 14,5 % ogółu ludności.

W Elblągu i należących do niego wsiach mennonici pojawili się niemal równocześnie, podobnie jak w Gdańsku ok. 1550 r. W tym czasie duże połacie terytorium elbląskiego, położone na zachód od miasta, oprócz kilku wsi chełmińskich: Myszewa, Myszewka, Kmiecina, Rakowisk, Lubstowa, Kępek, Stobna, Tropów były niezagospodarowane. Obok innych, najbardziej spektakularnym przedsięwzięciem ekonomicznym miasta było osuszenie i zagospdarowanie mokradeł pomiędzy Elblągiem a Nogatem. Wytyczonych zostało 5 równoległych grobli, po ich stronach rozparcelowano ziemię na działki odpowiadające liczbie pełnowartościowych parceli Starego Miasta. Działki zostały rozlosowane między mieszczanami, którzy wkrótce przystąpili do osadzania tam kolonistów(1565 r.). W 1586 r. wytyczono kolejne parcele po zach.. stronie jeziora Drużno -w rejonie Karczowisk, ok. 1590 r. w Wikrowie i Nogatowie. Do poł. XVII w. powstały jeszcze wsie Wilżyna, Gajowiec, Kopanka, Jegłownik, Kościeliska, Błotnica, Czarna Grobla, Mechnica. Do poł. XVIII w. elbląscy mennonici weszli także w posiadanie części gruntów wsi chełmińskich: - Kmiecina, Myszewka, Myszewa. Na ogólną liczbę 46 wsi elbląskich w 40 mennonici posiadali swoje grunty,. W 1820 r. stanowili jednak jedynie 7,3 % ludności - 2094 osób. W przeciwieństwie do Gdańska i Malborka w Elblągu niektórzy mennonici wcześnie otrzymali prawo miejskie. Tutaj też Jost van Campen nabył ok. 1585 r. nabył dom na terenie Starego Miasta, w którym od 1590 r. mieścił się mennonicki dom modlitwy - drugi z kolei pośród kościołów mennonickich i pierwszy na ziemiach polskich.

Osadnictwo holenderskie na Żuławach nie objęło równomiernie całego ich obszaru^[3]. Na Żuławach Gdańskich zasiedlili tylko tzw. wsie wolne, położone w ich płn. części - do1676 r. były to wsie Bogatka, Trzcinisko, Szarzawa, Wiślinka, Przejazdowo, tereny między Dziewięcioma Włókami i Koszwałami oraz od Wróblewa do Bystrej. Ok. 1727 roku zajmowali tereny od Wiślinki - Dziewięciu Włók do Gdańska i od Wróblewa do Stanisławowa, w rejonie Izbisk i Popowa. W południowej części spotyka się ich później, i to sporadycznie.

Na Wielkich Żuławach do 1676 r. mennonici zasiedlili tereny od Linawy po Tugę i na wsch. od Nowego Dworu, na obszarze od Stogów po Cisy i w Pielicy. Do 1727 r. osadnictwo ich objęło na zach. grunty po Niedźwiedziówkę i Ostaszewo, na płd. od Dziewięciu Włók i Tuji po Rychnowy oraz wieś Kącik na wsch. i płn. po Szkarpawę. Do 1772 r. płd. zasięg przesunął się w rejony Pordenowa, Nowego Stawu, Nidowa. W rejonie Stogów poszerzył się we wszystkich kierunkach, obejmując ziemię po Gnojewo i Lichnówki na zach., po Nogat na płd., od wsch. anektując wsie Laki, Tralewo i Kościeleczki oraz rejon Półmieścia. W latach 80 - tych XVIII w. licba ludności mennonickiej wynosila 10490 w 1783 r.

Niechętny stosunek mennonitów do służby wojskowej, zwłaszcza że przestrzegli go doktrynalnie, narażał tę grupę na szykany szczególnie militarystycznie nastawionych władców. Jeszcze w XVI w. ściągniętych w 1517 r. do Prus Książęcych Holendrów książę Albrecht wygnał po 1543 r.Podobnie stało się w XVIII wieku. Ściągniętych pod Tylżę i Królewiec w 1710 r. mennonitów spod Chełmna^[4] mimo gromnego ich wkładu w rekultywację zaniedbanych obszarów, z powodu odmowy służby wojskowej już w 1724 roku król pruski Fryderyk Wilhelm także wyrzucił. Fryderyk II zwolnił mennonitów od służby wojskowej, nakładając w zamian jednak wysoki podatek .W 1789 r. Fryderyk Wilhelm II wydaje edykt antymennonicki, w którym ograniczone zostały ich prawa do dzierżawy i posiadania majątku, zwiększono opłatę na kościół ewangelicki ( do którego ich formalnie przypisano). Wprowadzono także wysoką opłatę wykupującą od służby wojskowej. Te restrykcje spowodowały liczny exodus mennonitów z terenów żuławskich. Zbiegło to się z planami zagospodarowania przez Rosję obszarów nad Morzem Czarnym. Caryca Rosji Katarzyna II zaoferowała mennonitom bardzo dogodne warunki. Zaczęli osiedlać się w rejonie Jekaterynosławia w delcie Dniepru i Chortycy. W latach 1787 - 1809 wyemigrowało ok. 5000 osób, na ogół fundamentalnych w kwestiach religijnych a także część tych, którzy w wyniku wzrostu zaludnienia na żuławskich wsiach, pozbawieni byli większych perspektyw objęcia własnego gospodarstwa lub po prostu do emigracji skusiły ich korzystne warunki osadnictwa. W 1817 r. wprowadzono w Prusach powszechną służbę wojskową, ale to zarządzenie nie wpłynęło znacząco na liczbę porzucanych gospodarstw. W 1868 r. cesarz Wilhelm określił zakres wojskowej służby mennonitów: w oddziałach sanitarnych, kwatermistrzowskich, pisarzy kancelaryjnych i taborach.^[5]

W 1918 r. w powiecie elbląskim mieszkało 1820 mennonitow - 5,7 % ogółu mieszkańców, w powiecie malborskim 5687 - 14,5 %, gdańskim miejskim 671 -1,3 % w gdańskim wiejskim - 516 - 1,5 %^[6] Proporcje te są inne w odniesieniu do wsi, gdzie mieszkało ich najwięcej - we wsiach elbląskich stanowili 10,3 %, malborskich 16,65% w gdańskich 1,46% mieszkańców. Stabilność w okolicach 11 - 12 tys. osób wyznania mennonickiego uptrzymała się do czasów współczesnych - 1945 r.

Przypisy
^[1] Kizik, s. 30-31,
^[2] kizik, s. 43
^[3] wg mapy wPenner,t. I,
^[4] mężynski, s. 227
^[5] penner, s. 260
^[6] wg Kizik, s. 61