Artykuły --> Żuławy

Gminy religijne mennonitów

Pierwotnie istniały dwie duże gminy mennonitów: Gdańska - zwana Wielkie Żuławy, obejmująca Żulawy Gdańskie i Wielkie Żuławy Malborskie i Elbląsko - Ellerwaldzka . W 1636 roku nastąpiło oddzielenie się wiejskiej grupy od miejskich współwyznawców. Był to początek procesu dopasowywania organizacji gmin religijnych do potrzeb rozrastającej się wraz z postępem osadnictwa społeczności. Podział terytorium Żuław pomiędzy główne ośrodki religijne, jakkolwiek ustalił się dopiero w XVIII w., nie mniej kolejność powstawania wsi, w których znalazły się duże grupy mennonitów nadawała im dominującą rolę w regionie. Takimi były Różewo - Suchowo, Tujce Cyganek, Jezioro, Stogi, Niedźwiedzica.

Gmina w Żuławkach - Niedźwiedzicy (Bärwalde - Fürstenwerder), do których należały Żuławy Gdańskie i część Szkarpawskich obejmowała 29 miejscowości, m.in.: Błotnik, Bogatkę, Bronowo, Cedry Wielkie, Drewnicę, Dworkowo, Izbiska, Jankowo, Kiezmark, Niedźwiedzicę, Nowa Kościelnicę, Leszkowy, Przemysław, Stare Babki, Stegienka, Trzcinisko, Wróblewo, Żuławki.

Gmina Lubieszewo - Pordenowo oraz fryzyjska gmina w Orłowkim Polu ( Ladekopp - Orlofferfeld) obejmowała rejon środkowy Wielkich Żuław, 20 miejscowości, m.in. wsie: Brzózki, Dziewięć Włók, Gniazdowo, Jeziernik, Lubieszewo, Mirowo, Nową Cerkiew, Nową Kościelnicę, Nowy Staw, Orłowo, Orłowskie Pole, Ostaszewo, Palczewo, Pordenowo, Prengowo, Siedem Włók, Tuję.

Gmina w Żelichowie - Cyganku (Tiegenhagen) obejmowała rejon Nowego Dworu Gdańskiego, ok. 32 miejscowości, m.in. wsie: Chełmek,Nowy Dwór Gdański, Starżę, Stobiec, Świerzbnicę, Tujsk, Żelichowo oraz w rejonie Żuław Szkarpawskich Chorążówkę, Jantar, Popowo, Stegnę, Stegienkę, Sztuthof.

Gmina Stogi (Heubuden) obejmowała obszar Wielkich Żuław Malborskich, Malbork a także rejon Kwidzyna. Na Wielkich Żuławach należały do niej 34 miejscowości, m.in.: wsie: Borty, Bystrze, Cisy, Czatkowy, Gnojewo, Kałdowo, Kamionka, Kościeleczki, Kończewice, Lasowice Wielkie, Lasowice Małe, Laski, Lichnowy Wielkie, Lichnówki, Kraśniewo, miasto Malbork, Miłoradz, Mątowy Małe, Pogorzałą Wieś, Półmieście, Rękowo, Staronia, Starą Kościelnicę, Stogi, Szawałd, Szymankowo, Tralewo, Trepnowo.

Różewo - Suchowo (Rosenort) obejmująca terytorium elbląskie - m.in. wsie Gozdawę Kępki, Kmiecin, Marzęcino, Myszewko, Myszewo, Powalinę, Rakowe Pole, Rakowiska, Solnicę, Robakowo, Różewo, Stobną a także część na Wielkich Żuławach - Chlebówkę, Lipinę Gdańską, Marynowy, Nidowo.

Gmina Elbląska (Elbing - Ellerwald) obejmowała swoim zasięgiem m.in. wsie Adamowo, Błotnicę, Janowo, Jegłownik, Józefowo, Karczowiska, Kazimierzowo, Kępę Rybacką, Kopanów, Nogatowi, Nowakowo, Raczki, Szopy, Wikrowo, Władysławowo.

Gmina w Jeziorze ( Thiensdorf - Markushof) razem z gminą fryzyjską ogarniała obszar Małych Żuław Malborskich, 34 miejscowości, m.in. wsie: Balewo, Dzierzgonkę, Fiszewo, Gronowo Elbląskie, Janówkę, Jezioro, Kaczynos, Klecie, Kępniewo, Królewo, Krzewsk, Kukułkę, Markusy, Oleśno, Rachowo, Rozgart, Różany, Szaleniec, Węgle, Ząbrowo, Złotowo, Zwierzno, Zwierzeńskie Pole, Żółwieniec, Żukowo, Żurawiec.
Następstwem wyodrębnienia się lokalnych gmin były starania o uzyskanie zgody na wzniesienie własnych zborów i założenie cmentarzy.

Dwa odłamy mennonitów różniły się od siebie znacznie. Bogatsi flamandowie stali wyżej kulturowo, charakteryzowały ich ścisłe więzi rodzinne, nie uznawali mieszanych małżeństw, byli też nastawieni bardziej ortodoksyjnie. Gminy fryzyjskie przyjmowały do siebie przedstawicieli innych narodowości m,.in. Niemcow i Polaków.

W dolinie Wisły na wsiach po holendersku mówiono do ok.1800 r. a nawet miejscami do k. XIXw., chociaż na nagrobkach języka holenderskiego nie napotkano. W XIX w upowszechnił się dialekt dolnoniemiecki, ale izolacja grup mennonickich długo pozwalała utrzymywać im odrębność językową i kulturową. Długo trwał kontakt z Holandią, jeszcze XVIII w. jeżdżono tam na nauki, wymieniano pomiędzy gminami kapłanów, podczas wojen szwedzkich wspomagano z Holandii ziomków.

Mennonitów utożsamia się głównie z ludnością wieśniaczą, zamkniętą w swoim rygoryzmie wyznaniowym grup, z której za uchybienie przepisom religijnym, czy obyczajom groziło wykluczenie. Z całą pewnością mogło tak być na początku. Obecnie spotykamy się z materialnymi dowodami ich kultury pochodzącymi głównie z XIX i pocz. XXw. Stwierdzić trzeba, że w tym okresie ich styl mieszkania nie różnił się od niemieckich sąsiadów. Trudno odróżnić po zewnętrznym wyglądzie budynków, czy należał do ewangelika, katolika czy mennonity, dekorowane bowiem były w jednakowym stopniu, ponad czysto funkcjonalny wymóg i nie można powiedzieć, by wyróżniał je ascetyzm. Wręcz przeciwnie, cześć domów podcieniowych, których właściciele ( lub budowniczowie) nosili holendersko brzmiące nazwiska oraz występujące w spisach mennonitów cechuje nadzwyczajne bogactwo detalu. Na elewacjach pojawiają się te same ozdoby, we wnętrzach stały podobne dekoracyjne piece, ich meble (zanim nie zagościły pod k. XIX w. sprzęty wyrabiane przemysłowo) pokrywała malowana lub intarsjowana dekoracja. Także zegary "żuławskie" posiadały malowane cyferblaty. Zamożność manifestowana było także w efektownych, drogich nagrobkach na cmentarzach mennonickich, których już nie sposób przypisać innym. Potomkowie holenderskich osadników stronili od reprezentacyjnego uwieczniania się na fotografiach, wcześniej zaś na malowanych portretach. Prezentują się na nich ( tak jak wszyscy w owym czasie) w bogatych strojach, kobiety w koronkach, nie epatują wprawdzie biżuterią, ale też nie są jej całkowicie pozbawione^[1]. Jak świadczą prezentowane w niektórych publikacjach reprodukcje^[2], nie brakowało między nimi amatorów malarstwa i rysunku. Kilku nawet zostało uznanymi niemieckimi artystami, np.: - Hermann Penner, czy Heinrich Mekelburger^[3]. Świadczyć to może o znacznej asymilacji tej społeczności. Z czasema nawet zakaz służby wojskowej nie był już restrykcyjnie przestrzegany., a przynajmniej przestał być już powodem do gremialnego wychodźstwa (jak to miało miejsce w k. XVIII w.). Nazwiska na tablicach poległych i wojskowych grobach pokazują, że i tu złożona została danina krwi. Poborowi pełnili służbę w oddziałach pomocniczych, ale jak świadczą napisy na grobach, byli też podoficerami i oficerami. Społeczność miejska mennonitów zasymilowała się znacznie szybciej, przyjęła obyczaje mieszczańskie i nawet jeżeli nie dokonali konwersji na protestantyzm, trudno odnaleźć poza archiwalnymi wzmiankami dowodów ich kulturowej odmienności. Przeciwnie, w Nowym Dworze Gdańskim czy w Elblągu stanowili najważniejszą grupę lokalnych przedsiębiorców np.:- producent wódki(!) H. Stobbe w Nowym Dworze.

Przypisy
^[1] o rozmaitości strojów mennonitek świadczyć może chociażby inwentaż po zmarłej w 1822 r. Maryannie Betler z Wymyśla Nowego, - 8 różnyc spódnic 3, kaftany, 3 gorsety, przy czym jeden "farbowany w kwiateczki". Grupa z Wymyśla wywodziła się z ponapoleońskiej emigracji z okolic Poznania, uchodząca przed pruskimi restrykcjami ( głównie religijnymi) a więc jeszcze silnie przestrzegająca moralnych nakazów. Z pewnością pozostający na Żuławach, mniej radykalni i bardziej zamożni różnorodnych strojów mieli więcej. - Marchlewski, op.cit., s. 140
^[2] mennonitische forniture.......
^[3] H. Penner, bdII, s.100-101; Erinnerung an Hermann Penner vor 165 Jahren in Elbing gestorben Elbinger Nachrichten 809/47.VI 1997