Artykuły --> Żuławy

Układy przestrzenne wsi

Charakterystycznym elementem krajobrazu Żuław jest różnorodność kształtów przestrzennych wsi. W swoim opracowaniu B. Lipińska rozróżnia ich 32 typy¹.Wydaje się jednak, że ewidentnie związanymi jedynie z Żuławami jest mniej, a powiązanych z samym osadnictwem holenderskim, kilka. Należy przy tym podkreślić, iż formę nowo zakładanych wsi wymuszały konkretne warunki terenowe, które przekształcano już od czasów średniowiecza. Emfiteutyczny charakter prawny wsi lokowanych od 2 poł. XVI w. pozwalał na dużą rotację i przemieszczanie się ludności chłopskiej, oczywistością jest, iż także "olędrzy" starali się nabywać w miarę środków finansowych gospodarstwa o lepszych gruntach i bezpieczniejszym położeniu, ich liczba pośród mieszkańców wsi żuławskich ( z rzadka zbliżona do połowy populacji) nie może wskazywać, iż te nowe układy wsi są wyłącznie ich zasługą, chociaż współcześni doceniali ich wkład w zagospodarowywanie bagiennych nieużytków. Trzeba też stwierdzić, iż ustalenie pierwotnego, albo jednoznacznego układu przestrzennego wsi nie zawsze jest oczywiste, badacze różnili się w ich kwalifikacji², zaś kształt wielu miejscowości w swojej historii ulegał ewolucji modyfikując swój pierwotny układ.

Do XVI wieku wszystkie zakładane wsie miały charakter zwarty, co wiązało się z samym charakterem lokacji, rozmierzeniem gruntów, wytyczeniem gospodarstw i rozłogu, oraz trójpolową formą kultury rolnej. Wsie powstałe w okresie XIV - XV w. to wsie owalnicowe, ulicowo - placowe, ulicówki jedno i dwustronne, wielodrożnicowe, sakowe, przysiółki placowe i ulicowe oraz folwarki. W tym okresie zakładano też wsie o formie ulicówki wodnej, gdzie zabudowa sytuowała się wzdłuż cieku wodnego - rzeki lub kanału, czy ulicówki przywałowej, gdzie wieś założona przy wale rzeki oddzielona była od niego drogą. W tych wsiach ważną rolę komunikacyjną odrywała rzeka. We wsiach zakładanych od 2 poł. XVI w. następowało z reguły nowe rozmierzenie gruntów, komasowanie pól w jednym kawałku, a zabudowanie znajdowało się w centrum areału właściciela. Dlatego też zabudowania oddalone były mniej lub bardziej od siebie nie tworząc zwartego ciągu domów, jak we wsiach zakładanych wcześniej. Wyodrębniły się więc formy tzw. łańcuchówek, rzędówek, szeregówek i zabudowań jednodworczych. Ich położenie względem cieku wodnego określa typ "przywałowy", lokalizacja zabudowań na usypanym pagórku - typ " na terpach". Łańcuchowki to typ wsi długiej, usytuowanej wzdłuż jednej drogi, obustronnie, lub w przypadku cieku wodnego jednostronnie, w znacznym oddaleniu od siebie. Rzędówki, to typ wsi z zabudowaniami położonymi także po obu stronach prostej, wytyczonej drogi, biegnącej często dawną groblą jednakże z zabudowaniami położonymi bliżej siebie niż w łańcuchówkach. Szeregówka jest typem wsi o jednostronnej zabudowie, małych działkach siedliskowych położonych blisko siebie. Zabudowę jednodworczą blokową cechuje regularnie lokowane zagrody w znacznym oddaleniu od siebie, o indywidualnych, z reguły prostopadłych dojazdach od drogi - osi wsi. W zabudowie jednodworczej liniowej zagrody oddalone są od głównej drogi jednakowo.

Wyjątkowym sztucznym tworem quasi inżynierskim był charakterystyczny dla Żuław "terp" wyraźnie wyróżniające się w płaskim krajobrazie niewielkie wzniesienie. Nie przeprowadzona dotychczas badań terpu pod względem jego budowy, nie jest więc jasne, czy był to jedynie kopiec ziemny usypywany z wyrobisk melioracyjnych rowów i mniejszych kanałów z sąsiedztwa gospodarstwa, czy też zawierał w sobie jakąś konstrukcję: np. faszynę, plecione kosze wypełnione ziemią i kamieniami, drewniane pale, kamienie - głazy polne³3 stanowiące fundament, trzon albo obrzeża wzgórka. Terpy mają przeważnie owalny kształt, chociaż czasami obiegające rowy wycinają czworoboczną, niewielką parcelę, podobną do parcel mennonickich cmentarzy znajdujących się także na terenie usypanym. Nie jest też ustalony związek terpu z kształtem gospodarstwa. Otwarte pozostają kwestie czy kształt pagórka (owalny lub zbliżony do okręgu) determinował układ zagrody (lub odwrotnie, pod planowany kształt sypano terp), czy też ulegał zmianie, np. powiększeniu w jakimś kierunku w związku z rozbudową. Upływ dziesięcioleci, powodzie pierwotny kształt usypanego pagórka rozmyły. Wiele terpów, chociaż już bez zabudowy, nadal pozostało w krajobrazie, inne zostały wtórnie zagospodarowane, niektóre jednak, jak się wydaje, były w okresie aktywnego działania PGR-ów, zwłaszcza kiedy komasowano grunty w większe areały, niwelowane.

Przypisy
^[1]B. Lipińska, op. cit., cz. 2, s. 188 - 189;
^[2] por. opis przestrzenny w katalogu B. Lipieńskiej, t. III;
^[3] Te z powodu ich niedostatku w rejonie bagiennym miały być jakoby zwożone łodziami jako dar dla nowożeńców od innych członków gminy pod realny i symboliczny fundament powstającego domostwa
^[4] Kloeppel, il. 74 - 81