Artykuły --> Żuławy

Zasięg terytorialny katalogu

Zasięg terytorialny katalogu obejmuje teren Żuław Gdańskich, Wielkich Żuław Malborskich, Małych Żuław Malborskich i Żuław Elbląskich.

Podstawą niniejszego, wstępnego w założeniu katalogu była kwerenda w archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Gdańsku oraz w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Elblągu w celu rozpoznania i ustalenia obiektów związanych z osadnictwem holenderskim na obszarze objętym poniższym opracowaniem. Równolegle prowadzony był objazd terenowy, który objął wszystkie miejscowości uwzględnione w katalogu.

W wyniku konfrontacji kwerendy archiwalnej i objazdów terenowych stwierdza się, iż dostępna dokumentacja obiektów na obszarze objętym kolonizacją holenderską w okresie XVI - XIX w. jest dalece niepełna i z wyjątkiem kilku miejscowości ogranicza się w zasadzie do pojedynczych obiektów. Dobór obiektów, posiadających ewidencję w formie karty ewidencyjnej dotyczył głównie domów podcieniowych, lub mieszkalnych, rzadko jednak opracowane były budynki gospodarcze. Także w kartach ewidencyjnych zagród w typie holenderskim pomiar z rzadka obejmował ich część gospodarczą. Kolejnym mankamentem tych ewidencji jest ich nazbyt uproszczona forma, częstokroć ze schematycznym, mało wiarygodnym rzutem przyziemia, niewielka liczba fotografii i brak zarówno historii obiektu, z podaniem dawnych właścicieli, jak też częstokroć błędne datowanie. Nadzwyczaj rzadko odnotowane były dalsze losy obiektu (okres mijającym od wykonania takiej dokumentacji często obejmuje ponad 25 lat) i przy objeździe w wielu przypadkach stwierdzono rozebranie budynku albo jego części. Także często zmiana numeracji budynków w obrębie wsi nie pozwalała (przy podobieństwie formalnym) niektórych obiektów zidentyfikować.

W trakcie objazdu dokonano weryfikacji danych zawartych w kartach ewidencyjnych.

Stwierdzono, iż w wielu miejscowościach nie wykonano ewidencji ani jednego historycznego budynku, poza ewidencją pozostało też kilka cmentarzy mennonickich.

Operując zatem na dosyć skromnej podstawie wykonanych ewidencji trzonem katalogu jest własna dokumentacja fotograficzna i opisowa wykonana w trakcie wizji terenowej. Autor wykorzystał także własne zasoby fotografii, które wykonywał incydentalnie w ciągu ostatnich kilkunastu lat.

Mimo postępującej w błyskawicznym tempie wymiany historycznych zabudowań, nadal na terenie Żuław znajduje się stosunkowo duża ich liczba. Wykonanie dokumentacji każdego obiektu wymaga intensywnej akcji inwentaryzacyjnej powołanych w tym celu instytucji, nie było to jednak możliwe do wykonania w ramach projektu związanego z opracowaniem katalogu.

Na terenie Żuław Wiślanych, szczególnie w części Żuław Malborskich i Elbląskich we wsiach egzystowały obok siebie społeczności ewangelickie, katolickie i mennonickie zamieszkując podobne gospodarstwa. Nie jest obecnie możliwe stwierdzenie z jakiej grupy narodowościowej lub religijnej wywodzili się jego przedwojenni właściciele. W katalogu więc uwzględniono tylko obiekty najbardziej charakterystyczne ( czasem jedyne historyczne) dla danej miejscowości prezentujące typ zagrody holenderskiej, lub o której wiadomo, iż przedwojenny właściciel nosił nazwisko spotykane (jak świadczą o tym przekazy) pośród społeczności mennonickiej. Oczywiście nie oznacza to, iż rzeczywiście nim był. Przykładowo też zamieszczono obiekty, co do których nie było żadnych przesłanek o bezpośrednim związku z osadnictwem holenderskim. Były to albo jedyne drewniane obiekty w miejscowości, gdzie osadnictwo holenderskie było odnotowane, albo też wykazywały cechy zbliżone do obiektów w innych miejscowościach konkretniej z tą grupą mieszkańców Żuław powiązane.

Kwerenda bibliograficzna potwierdziła fakt, iż w literaturze dotyczącej architektury wiejskiej regionu ujęte zostały jedynie domy podcieniowe, incydentalnie inne, których związek z osadnictwem mennonickim nie jest jednoznaczny.