Artykuły --> Żuławy

Układ katalogu

W pierwszym punkcie hasła podana została aktualna nazwa miejscowości, w nawiasie ostatnia lub druga nazwa) odnotowana w Spisie miejscowości w Polsce lub występująca na dostępnej mapie topograficznej w skali 1:100000 opracowanej w Państwowym Przedsiębiorstwie Geodezyjno - Kartograficznym w 1981 r., wydanie z 1988 r. Obecnie część nazw (zwłaszcza z członem PGR i numeracją I, II, III itp.) już nie funkcjonuje oficjalnie, nadal jednak używane są zwyczajowo. W wielu mniejszych miejscowościach brak jest oznaczeń, a mieszkańcy posługują się często starą nazwą. Niektóre miejscowości noszą kilka nazw: oficjalną i zwyczajową. Obok podana została gmina, na której obszarze omawiana wieś się znajduje, województwo - pomorskie lub warmińsko - mazurskie oraz rejon Żuław: - Żuławy Gdańskie, Wielkie Żuławy Malborskie, Małe Żuławy Malborskie, Żuławy Elbląskie, Żuławy Szkarpawskie i kilka miejscowości z Mierzei.

W drugim punkcie podana została nazwa historyczna używana do 1945 roku wg Mapy Topograficznej, obrys z lat 1909 - 1911, w skali 1: 25000 (w sekcjach), przy nazwie tutaj zawsze niemieckiej informuje o tym skrót TK, obok w nawiasie podane zostały mapy historyczne Gotha, Enderscha i Schrőttera, na których miejscowość została odnotowana. Jeżeli nazwa na Mapie Topograficznej jest taka jak na wcześniejszych mapach, trzy nazwy map ujęte są wspólnym nawiasem, jeżeli nazwy są inne, poprzedzają nazwę mapy, na której je odnotowano. Brak nazwy mapy historycznej świadczy, iż dana miejscowość nie została na danej mapie uwzględniona. Na potrzeb katalogu zostały wybrane właśnie te trzy mapy z uwagi na fakt, iż daty ich opracowania obejmują okres kolonizacji holenderskiej terenu Żuław, należą przy tym do najbardziej dokładnych i znanych przekazów kartograficznych.

W punkcie trzecim zapisana została skrótowa historia miejscowości ograniczona do daty lokacji, podstawowych danych historycznych opisujących obszar wsi i liczbę ludności oraz danych odnoszących się do osadnictwa holenderskiego. Aby wskazać istotne związki z osadnictwem holenderskim najbardziej miarodajnym było przedstawienie liczby odnotowanych we wsi mennonitów (którzy niekoniecznie musieli być Holendrami, tak jak Holendrzy nie byli tylko mennonitami), jest to obecnie jedyna dostępna przesłanka poświadczająca rzeczywistą relację pomiędzy mieszkańcami wsi. W oparciu o opublikowane w Internecie wyciągi archiwalne Adalberta Goetza i Berta Friesena, a także częściowo Horsta Pennera wybrane zostały 3 uchwytne momenty ważne dla społeczności mennonickiej - rok 1776, kiedy to w tzw Special Consignation spisane zostały nazwiska posiadających gospodarstwa mennonitów aktualnie zamieszkujących dane miejscowości, przed wielką migracją,-rok 1820, czyli pół wieku później po okresie migracji i wojnach napoleońskich oraz sporadycznie podawane są nazwiska mennonitów podpisujących petycję do rządu pruskiego z 1868 r. Adnotacja o podpisie ma na celu przypomnienie nazwisk z 2 poł. XIX w. i potwierdzić mennonicką tradycję zamieszkania w danej miejscowości. Niektóre hasła w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego przytaczają statystykę ludności, w notce historycznej zacytowano jedynie liczby odnoszące się do mennonitów.

W punkcie 4 skrótowo opisany został kształt przestrzenny wsi. Posłużono się typologią opracowaną przez B. Lipińską uznając, iż jest ona najbardziej precyzyjna.
W punkcie 5 przedstawiony został stan zachowania krajobrazu kulturowego. Ogólnie zwrócono uwagę na zachowanie elementów przestrzennych, typów zabudowy, zieleni oraz zabudowaniach. W niektórych wypadkach wprowadzone zostało odniesienie do katalogu B. Lipińskiej, jedynego sporządzonego w połowie lat 80 - tych spisu zabudowy żuławskiej. Konfrontacja z podanymi przez nią wielkościami wskazuje proces dewastacji substancji historycznej danej miejscowości. We wsiach, gdzie przebiegały torowisko lub zachowały się jego fragmenty pominięto rozważania dotyczące tej kwestii jako nieistotne w aspekcie osadnictwa. Na całych Żuławach sieć wodna i melioracyjna zachowana jest w stanie dobrym, lub przynajmniej czytelnym, co zaznaczono w opisie. Analiza rozłogu pól, poza stwierdzeniem czytelności w terenie została pominięta z uwagi na brak możliwości porównania zmian w tym zakresie.

Punkt 6 jest właściwym katalogiem obiektów. Ujęte zostały w nim, co zaznaczono wyżej, przykładowe zabudowania z danej wsi posiadające związek z osadnictwem holenderskim, głównie zagrody w typie holenderskie, domy z zagród holenderskich, czasem towarzyszące budynki gospodarcze. Zamieszczone zostały opisy kościołów mennonickich istniejących oraz zniszczonych w czasie wojny i po 1945 r.,odnotowano także cmentarze. Pominięto w opisach cmentarzy wyliczenie w nagrobków, bowiem jest to temat dla oddzielnego opracowania. Ograniczono się do wymienienia najważniejszych, odczytanych nazwisk. Z tego też powodu nie przytoczono przykładów zamieszczonych na nich inskrypcji.
Starano się sporządzić opis jak najbardziej zwięzły, wskazując indywidualne cechy budynku - materiał i konstrukcja, osiowość elewacji, opis planu, na ile było to możliwe. Nie opisywano budynków murowanych obór, bowiem występują w trzech zasadniczych odmianach, wybudowane zostały w większości już na pocz. XX w. i wychwytywanie odrębności wprowadziło by niekonieczny natłok informacji.

Zamieszczone zostały plany niektórych obiektów, które posiadają takową dokumentację. Dobór ich podyktowany był możliwością reprodukcji, ale także ich stopniem wiarygodności. Wiele rysunków dokumentacji z lat 80 - tych wykonanych jest orientacyjnie, czasami w niezgodności z ilością osi, czy wręcz są nieczytelne. Zamieszczone zostały też sporadycznie reprodukcję z rysunków zamieszczonych w dokumentacjach czy publikacjach, o ile dotyczyły obiektów szczególnie charakterystycznych.

Większość zamieszczonych fotografii została wykonana podczas realizacji projektu w 2006 roku, w kilkunastu przypadkach zamieszczono reprodukcje zdjęć z dokumentacji lub wykonane przez autora we wcześniejszym okresie. Dobór archiwalnego materiału związany jest albo z rozebraniem obiektu, istotnego dla danej miejscowości, albo jego przebudową lub wreszcie braku możliwości wykonania czytelnego zdjęcia.

Punkcie 7 dotyczącym bibliografii zamieszczono jedynie podstawowe pozycje, które odnoszą się bezpośrednio do danej miejscowości. Obok Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i B. Schmida zamieszczona została, jako podstawowa praca B. Lipińskiej, w której zawarte są odnośniki bibliograficzne do prac H. Bertrama, W. Quade, Geislera, Szafrana i A. Piątkowskiego. Zamieszczone zostały też w formie skrótów wskazania dostępnych w Internecie opracowań A. Goertza, B. Friesena i M. Warchoła.

Zamieszczona mapa - reprodukowana ogólnie dostępna Mapa Topograficzna w skali 1:25000, z l.1909 - 11 i mapa Schroetera ma na celu nie tyle umiejscowienie obiektów w danej miejscowości, wsie te bowiem uległy nieraz daleko idącej zmianie, niektóre już zresztą nie istnieją, ale jakby unaocznić formę wsi, relację zabudowy do drogi i cieków wodnych do k. XIX wieku.