gm. Gąbin, pow. płocki, woj. mazowieckie

Osada założona przez Kajetana Dębowskiego w 1781 r. i zasiedlona przez kolonistów: Jakuba Konarskiego, Jerzego Drewsa, Jana Konarskiego, Jana Golna i Dawida Górskiego. Na mocy kontraktu osadnicy zobowiązali się do wykarczowania lasu na przydzielonym im terenie (po pół włóki na jednego osadnika).W zamian za to uzyskali 7 lat wolnizny. Po zakończeniu prac karczunkowych przewidziano pomiar gruntu, jako podstawę określenia powinności kolonistów. Kontrakt zapewniał również osadnikom dużą swobodę prawną i samorządową. Byli oni podlegli bezpośrednio sądom ziemskim z pominięciem sądów pańskich.

Choć wieś zasiedlona została początkowo przez osadników wyznania ewangelicko-augsburskiego, to przez dziesięciolecia stanowiła jeden z trzech najważniejszych ośrodków mennonickich na Mazowszu. Gmina mennonicka założona została w 1813 r. przez osadników, którzy przenieśli się ze wsi położonych bliżej Wisły (m.in. Sadów) poprzez wykupywanie ziemi z rąk ewangelików. Ok. 1829 r. mieszkało w niej ok. 50 rodzin mennonickich, ok. 50 ewangelickich i 60 o wyznaniu nieznanym. Wykupienie większości gospodarstw przez mennonitów nastąpiło do 1840 r. We wsi mieszkali przede wszystkim wyznawcy kościoła staroflamandzkiego (oni to wznieśli w 1813 r. pierwszy zbór), choć było także kilku wyznawców z grupy starofryzyjskiej. Różnice między wyznawcami tych odłamów szybko się zatarły i już w 1. połowie XIX w. stwierdzić można istnienie jednego kościoła skupiającego wszystkich mennonitów w Wymyślu. Budynek pierwszego zboru spłonął w 1845 r., zaś na jego miejscu wzniesiono w 1854 r. szkołę. Nowy budynek zboru, tym razem murowany, powstał w 1864 r. na działce Michaela Lotera, znajdującej się w centrum wsi. Mieszkańcy uprawiali głównie piaszczystą glebę oraz żyli z hodowli (znaczną powierzchnię gruntów zajmowały łąki z grubą warstwą torfu na cztery łokcie), wyrobu sera holenderskiego i plantacji wikliny.

W 2. połowie XIX w. dochodzi do wielkich przemian w religijnym życiu mennonitów, które nie omijają i Wymyśla. Na skutek bogacenia się i odchodzenia od doktryn wiary dochodzi do rozluźnienia więzów religijnych w grupie. Od 1860 r. rozpoczyna się odnowa religijna, m. in. na skutek działalności misyjnej baptystów i odnowy religii mennonickiej w Rosji. W roku 1885 większość mieszkańców wsi należała już do nowo powstałego kościoła braterskiego mennonitów (MBG). Wieś liczyła wówczas 27 gospodarstw i 455 morgów gruntu. W 1907 r. starszy zboru mennonitów (starego) przeszedł jako ostatni do kościoła braterskiego i tym samym zakończyła się działalność tego odłamu. W latach 20. XX w. wielu mieszkańców wyjechało do USA. Kres osadnictwa mennonitów w Wymyślu po II wojnie światowej jest wynikiem ich przymusowego wysiedlenia w efekcie ustaleń jałtańskich. Większość mieszkańców z obozu internowania w Łodzi (dokąd wysiedlono wszystkich okolicznych "Niemców") wyjechała do Kanady.

Wieś rzędowa położona po wschodniej stronie szosy ze Słubic do Dobrzykowa. Dojazd do niej prowadzi polną drogą wiodącą od drogi Wymyśle Polskie-Świniary. Cała zabudowa usytuowana wzdłuż linii wschód-zachód, przeważnie po północnej stronie drogi, na skarpie pradoliny Wisły górującej nad polami uprawnymi graniczącymi ze wsią od strony północnej.

Krajobraz kulturowy wsi praktycznie nie przekształcony, zachowane wszystkie elementy właściwe dla osadnictwa holenderskiego - sztuczne nasadzenia, posadowienie chałup na terenie podwyższonym, rozłogi pól, wiklinowe płoty, stawy i kanały odwadniające. Duża liczba starych, autentycznych chałup pozwala na określenie tej wsi jako najlepiej zachowanej osady holenderskiej na Mazowszu.

Nr 3 - dom drewniany zbudowany w 1840 r., wykonany w konstrukcji zrębowo-sumikowo-łątkowej, z drewna sosnowego i dębowego (podwalina), z węgłami łączonymi na rybi ogon, z ostatkami, ostatnia belka zrębu ozdobnie profilowana.
Wysokie ściany nakryte dachem dwuspadowym, krokwiowo-jętkowym pokrytym płytą pilśniową. Budynek trójdzielny: część mieszkalna od strony wschodniej styka się z oborą, za nią usytuowana jest stodoła. Pierwotny układ wnętrza części mieszkalnej dwutraktowy, dwu- i półosiowy, z centralnie umieszczonym kominem z "czarną kuchnią" w przyziemiu i całym systemem ogniowym wykonanym z cegły, z płytami kuchennymi umieszczonymi pod sklepionymi łukiem wnękami. Z sieni wejście do dwóch komór oraz do obory, w której belki stropowe wsparte są na podciągu. Układ pomieszczeń symetryczny po obu stronach środkowego przejścia. Stodoła pełni jedynie funkcję szopy na wozy - po wjechaniu do niej wozem z sianem jego wyładunek następuje na strych. Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 5 - dom murowany, zbudowany w 1860 r., nazywany przez mieszkańców wsi dworem, gdyż mieszkał w nim najbogatszy gospodarz we wsi, o nazwisku Kiesler. Póniej majątek należał do rodziny Loter. W okresie powojennym mieściła się w nim zbiorcza szkoła gminna. Usytuowany na wschodnim końcu wsi, po północnej stronie drogi. Budynek wzniesiony z cegieł i polnych kamieni (podmurówka), obustronnie otynkowany, dwukondygnacyjny, ściany zwieńczone gzymsem koronującym. Dach płaski, krokwiowy, pokryty blachą. Krokwie oparte na płatwi leżącej na ścianie kolankowej. Budynek rozplanowany na rzucie przesuniętego prostokąta, trzyosiowy, trzytraktowy, z klatką schodową od strony północnej. Zachowany w dobrym stanie.

Nr 13-dom drewniany zbudowany ok. 1860 r. Usytuowany w zagrodzie dwubudynkowej z szopą za domem (od strony północnej), otoczonej sztachetowym płotem. Wykonany z sosny i dębu (podwalina), konstrukcji zrębowo-sumikowo-łątkowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami oraz słupowo-ryglowej, oszalowanej pionowymi deskami (stodoła). Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty słomą. Pod wspólnym dachem część mieszkalna, obora i stodoła. Część mieszkalna dwutraktowa, trzyosiowa, z nietypowo umieszczonym w narożniku północno-wschodnim wejściem na strych. System ogniowy usytuowany centralnie, z "czarną kuchnią" pośrodku oraz ceglanym trzonem kuchennym od strony północnej. Ogrzewacze ceglane w pokoju i sieni (od strony południowej). Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 19 - dawny zbór mennonitów, zbudowany w 1864 r. w centralnej części wsi. Plac pod budynek oraz materiał na jego wykonanie przekazany został przez Michaela Lotera, najbogatszego mieszkańca Wymyśla. W czasie I wojny światowej częściowo rozebrany przez wojska niemieckie - konstrukcję dachu użyto do wzmocnienia okopów, blaszane pokrycie przetopiono. W 1924 r. dzięki pomocy mennonitów zamieszkałych w USA zbór został całkowicie odremontowany. Założono nową więźbę dachową, którą pokryto blachą ocynkowaną (zachowaną do dzisiaj). Zbór wykonany z cegły spojonej zaprawą cementowo-wapienną, na podmurówce z polnych kamieni. Więźba dachowa sosnowa, krowiowo-stolcowa, zamocowana w belkach stropowych leżących na ścianie kolankowej. Budynek na planie prostokąta, jednokondygnacyjny, przykryty dachem trzyspadowym, dwudzielny - od strony zachodniej chór, pod którym znajdują się trzy małe pomieszczenia: centralnie umieszczona sień, po stronie południowej schody prowadzące na chór, po stronie północnej biblioteka. Nad nimi na wysokości chóru na początku znajdowała się balustrada wykonana z ośmiu profilowanych tralek z polami wypełnionymi płycinami. Od strony wschodniej pomieszczenie główne zboru, w którego ścianach znajduje się osiem okien zamkniętych odcinkowo. Ściana zachodnia przedzielona czterema pilastrami i zwieńczona profilowanym gzymsem (w jej środkowej części znajdował się pierwotnie odcinkowo zamknięty otwór drzwiowy - obecnie zamurowany). W szczycie dachu okno zamknięte łukiem ostrym, obwiedzione opaską, nad nim umieszczony metalowy krzyż osadzony na profilowanej podstawie. Elewacje ozdobne boniowane, okna ujęte w gzymsy, ściany ujęte w gzyms cokołowy i wieńczący. W elewacji południowej dwa otwory drzwiowe, z których jeden, stanowiący bezpośrednie wejście do sali modlitw, przebity został po II wojnie światowej. Budynek zachowany w bardzo złym stanie.

Nr 20 - dom drewniany zbudowany w 1860 r., usytuowany w zagrodzie dwubudynkowej z szopą za domem (od strony północnej), otoczonej sztachetowym płotem. Wykonany z sosny i dębu (podwalina), konstrukcji zrębowo-sumikowo-łątkowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami oraz słupowo-ryglowej, oszalowanej pionowymi deskami (stodoła). Ściany części mieszkalnej bielone na złączach bali. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty papą. Pod wspólnym dachem część mieszkalna, obora i stodoła. Część mieszkalna dwutraktowa, dwuosiowa. System ogniowy usytuowany centralnie, przebudowany po II wojnie światowej. Oryginalne jedynie ceglane ogrzewacze w pokoju i sieni (od strony południowej). Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 21 - dom drewniany zbudowany w 1860 r., usytuowany w zagrodzie dwubudynkowej, z szopą za domem (od strony północnej), otoczonej sztachetowym płotem. Wykonany z topoli i dębu (podwalina), konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty płytą pilśniową. Pod wspólnym dachem część mieszkalna i obora. Część mieszkalna dwutraktowa, dwuosiowa, z systemem ogniowym usytuowanym centralnie w kuchniach-sieniach, z "czarną kuchnią" pośrodku oraz ceglanym trzonem kuchennym od strony północnej. Ogrzewacze ceglane w pokojach (od strony wschodniej). Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 24 - dom murowany, dawny młyn, zbudowany w 1930 r., dla Rajnolda Wegerta. Usytuowany w centralnej części wsi, po południowej stronie drogi. Budynek wzniesiony z cegieł i polnych kamieni (podmurówka), otynkowany od wewnątrz, dwukondygnacyjny, ściany przedzielone gzymsem cokołowym, międzykondygnacyjnym, zwieńczone gzymsem koronującym. Dach płaski, krokwiowo-jętkowy, pokryty blachą. Krokwie oparte na płatwi leżącej na ścianie kolankowej. Budynek rozplanowany na rzucie prostokąta, pięcioosiowy, dwutraktowy, z centralną sienią o układzie dośrodkowym. Sień flankowana umieszczonymi symetrycznie dwoma kominami. Zachowany w dobrym stanie.

Nr 26 - dom drewniany, zbudowany ok. 1880 r., użytkowany jako szkoła do 1945 r., usytuowany po północnej stronie drogi, w niewielkim od niej oddaleniu, otoczony sztachetowym płotem.Wykonany z sosny i dębu (podwalina), konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty żytnią słomą. Wnętrze półtoratraktowe, trzyosiowe, o układzie szeregowym, z tradycyjnym systemem ogniowym usytuowanym centralnie, przedzielającym sień na dwie połowy. Część zachodnia używana pierwotnie jako mieszkanie nauczyciela z kaflowym trzonem kuchennym w kuchni i ceglanym ogrzewaczem w pokoju, część wschodnia będąca pierwotnie salą lekcyjną, jednopomieszczeniowa, z piecem kaflowym. Z sieni od strony południowej wejście do "czarnej kuchni". Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 28 - dom drewniany zbudowany w 1846 r., usytuowany po północnej stronie drogi, w niewielkim od niej oddaleniu, otoczony sztachetowym płotem w dwubudynkowej zagrodzie. Wykonany z sosny, topoli i dębu (podwalina), konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty żytnią słomą. Wnętrze części mieszkalnej dwutraktowe, czteroosiowe, o układzie dośrodkowym, z tradycyjnym glinianym systemem ogniowym usytuowanym centralnie, składającym się z: dwóch trzonów kuchennych, wędzarni oraz pieca chlebowego. Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 33 - dom murowano-drewniany zbudowany ok. 1900 r., usytuowany w jednobudynkowej zagrodzie, po północnej stronie drogi biegnącej przez wieś, otoczony sztachetowym płotem. Ściany części mieszkalnej oraz obory murowane, tynkowane od wewnątrz, z cegły spojonej zaprawą cementowo-wapienną, stodoły - wykonane z drewna sosnowego w konstrukcji słupowo-ryglowej oszalowanej pionowymi deskami. Całość nakryta wysokim dachem dwuspadowym, krokwiowo-jętkowym, pokrytym słomą. Od strony podwórza budynek poprzedzony gankiem murowanym z cegły, nakrytym daszkiem dwuspadowym. Wnętrze części mieszkalnej półtoratraktowe, dwu- i półosiowe z wąskim kominem posadowionym w centralnej części osi sąsiadującej z oborą. Obora jednopomieszczeniowa. Stodoła jednosąsiekowa, jednoklepiskowa. Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 34 - dom drewniany zbudowany w 1880 r., usytuowany po północnej stronie drogi, w niewielkim od niej oddaleniu, otoczony sztachetowym płotem w dwubudynkowej zagrodzie. Wykonany z sosny, konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami. Ściany szalowane pionowymi deskami. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty żytnią słomą. Wnętrze części mieszkalnej dwutraktowe, dwuosiowe, o układzie dośrodkowym, z tradycyjnym glinianym systemem ogniowym usytuowanym centralnie, składającym się z: dwóch trzonów kuchennych (w sieni i kuchni), wędzarni oraz pieca chlebowego. Wejście na strych po szerokich policowych schodach usytuowanych w sieni. Obora jednopomieszczeniowa, ze stanowiskami dla zwierząt po obu stronach centralnie umieszczonego przejścia. Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 37 - dom murowany zbudowany w 1920 r., w jednobudynkowej zagrodzie po północnej stronie drogi. ściany wykonane z cegły i kamienia, spojone zaprawą cementowo-wapienną, nietynkowane. Więźba dachowa krokwiowo-stolcowa, dach kryty papą. Część mieszkalna budynku dwutraktowa, trzyosiowa, z wąskim kominem usytuowanym centralnie. Budynek zachowany w dostatecznym stanie. Nr 39-dom drewniany zbudowany w 1840 r., usytuowany po północnej stronie drogi, w niewielkim od niej oddaleniu, otoczony sztachetowym płotem w dwubudynkowej zagrodzie. Wykonany z sosny i dębu (podwalina), konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami. Wewnętrzne ściany części mieszkalnej otynkowane. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty żytnią słomą. Wnętrze części mieszkalnej dwutraktowe, czteroosiowe, o układzie dośrodkowym, z tradycyjnym glinianym systemem ogniowym usytuowanym centralnie, składającym się z: dwóch trzonów kuchennych, wędzarni oraz pieca chlebowego. Na przecięciu się ścian pokoi usytuowany piec grzewczy ceglany połączony z kominem za pomocą tzw. niedźwiadka - wymurowanej z cegły rury łączącej piec z kominem. Obora jednopomieszczeniowa, ze stanowiskami dla zwierząt po obu stronach centralnie umieszczonego przejścia. Stodoła dwusąsiekowa, jednoklepiskowa. Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 40-dom drewniany zbudowany w 1890 r., usytuowany po północnej stronie drogi, w niewielkim od niej oddaleniu, otoczony sztachetowym płotem w dwubudynkowej zagrodzie. Dom ustawiony częścią mieszkalną ku południowi, w linii północ-południe. Wykonany z sosny i dębu (podwalina), konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami. Dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty żytnią słomą. Wnętrze części mieszkalnej dwutraktowe, trzyosiowe, o układzie dośrodkowym, z tradycyjnym glinianym systemem ogniowym usytuowanym centralnie, składającym się z: dwóch trzonów kuchennych, wędzarni oraz dwóch pieców chlebowych. Obora jednopomieszczeniowa, ze stanowiskami dla zwierząt po obu stronach centralnie umieszczonego przejścia. Budynek zachowany w dobrym stanie.

Nr 41 - dom drewniany zbudowany w 1841 r., usytuowany po wschodniej stronie drogi biegnącej z Wymyśla w kierunku świniar (w zachodniej części wsi), poniżej zabudowy osady (zagroda graniczy ze wsią od strony północnej). W niewielkim oddaleniu od drogi, otoczony resztkami sztachetowego płotu. Wykonany z sosny i dębu (podwalina), konstrukcji wieńcowej z węgłami łączonymi na rybi ogon z ostatkami oraz słupowo-ryglowej, oszalowany pionowymi deskami. Do wschodniej części budynku dostawione pomieszczenie gospodarcze ze ścianami bitymi z gliny. Nad częścią mieszkalną, oborą i stodołą dach dwuspadowy, wysoki, konstrukcji krokwiowo-jętkowej, pokryty żytnią słomą, nad dobudówką oddzielny dach dwuspadowy, również pokryty słomą. Wnętrze części mieszkalnej dwutraktowe, dwuosiowe, o układzie dośrodkowym, z tradycyjnym glinianym systemem ogniowym usytuowanym centralnie, składającym się z: dwóch trzonów kuchennych, wędzarni, ogrzewacza oraz pieca chlebowego. Obora jednoprzestrzenna, ze stanowiskami dla zwierząt po obu stronach centralnie umieszczonego przejścia. Stodoła jednoklepiskowa - słoma i siano przechowywane bezpośrednio na strychu. Budynek w stanie destrukcji.

Nr 44 - dom murowany zbudowany ok. 1920 r., usytuowany w zachodniej części wsi, po północnej stronie drogi, w trzybudynkowej zagrodzie. Budynek wzniesiony z cegieł i polnych kamieni (podmurówka), nietynkowany, ściany zwieńczone gzymsem koronującym. Dach dwuspadowy, krokwiowo-stolcowy, pokryty dachówką cementową. Krokwie oparte na płatwi leżącej na ścianie kolankowej. Rozplanowany na rzucie prostokąta, dwutraktowy, dwu- i półbiegowy, z dwoma kominami o wąskich przewodach, umieszczonymi w ścianach szczytowych. Zachowany w dobrym stanie.

Bez numeru-dom murowany zbudowany w 1939 r., usytuowany we wschodniej części wsi, po północnej stronie drogi, w trzybudynkowej zagrodzie. ściany murowane z cegły i kamienia, spojone zaprawą cementowo-wapienną. Nad części ą mieszkalną i oborą oddzielne dachy dwuspadowe, ustawione poprzecznie, krokwiowo-jętkowe, pokryte blachą. Część mieszkalna dwukondygnacyjna, dwutraktowa, dwuosiowa, z sienią na przestrzał, z asymetrycznie umieszczonym kominem (bliżej ściany z oborą). Obora na planie kwadratu, z przejściami na planie krzyża. Budynek zachowany w dobrym stanie (BK - wszystkie ww. obiekty oraz rozebrane (nr 35) - Wojciech Marchlewski, 1984).

Cmentarz - na planie prostokąta, usytuowany we wschodniej części wsi, po północnej stronie drogi. Otoczony zdewastowanym niskim murem z cegły i kamienia. Zachowanych kilka nagrobków wykonanych z granitu oraz cementu. Widoczne ślady żeliwnych ogrodzeń oraz wzgórki mogił (bez nagrobków). W przeważającej części porośnięty krzakami. Większość nagrobków zdewastowana.