gm. Nowy Dwór Gdański, pow. nowodworski, woj. pomorskie

Wieś założona w 1352 przez Winricha von Kniprode na prawie chełmińskim z uposażeniem 60 włók. Wówczas także uposażona została parafia. Kościół p.w. Św. Mikołaja o murowanej części wsch. ryglowej części zach. wzniesiony był częściowo zapewne jeszcze w XIV w., w następnych remontowany, ale ostatecznie część ścian pozostała ryglowa, natomiast na dolnej ceglanej części kilkakrotnie budowano drewnianą wieżę, której po zniszczeniu w 1945 r. już nie odbudowano. Ok. 1550 rozpoczęła się ponowna kolonizacja obszaru wsi Cyganek. W 1676 r. płacono czynsz z 50 włók i 4 mórg ziemi. Ok. 1640 r. wykształcił się tu ośrodek religijny mennonitów tej części Żuław. Ośrodek mennonitów z rejonu Żelichowa - Cyganka podlegał flamandzkiej gminie Wielkich Żuław w Gdańsku, w 1735 r. razem z pozostałymi - Różany, Orłowo, Niedżwiedzica przekształcił się w samodzielną gminę. W 1814 r. Abraham Wiebe z tutejszej gminy był starszym dla pozostałych 4 gmin. W 1727 r. wzmiankowanych było 60 mennonitów, w 1764 - 46, w 1772 - 45.W 1768 roku, uzyskano od biskupa chełmińskiego pozwolenie na budowę drewnianego kościoła, który wkrótce stanął. Zastąpiony został w 1892-93 kościołem murowanym. W 1885 r. obszar wsi wynosił 1074 ha, mieszkało tu 671 katolików i ewangelików, oraz 198 mennonitów, stało 78 domów.

Układ przestrzenny wsi - częściowo szeregówka przywałowa po zach. stronie Tugi - ok. 8 mniejszych gospodarstw i jednodworcza po zach. stronie drogi Nowy Dwór - Stegna, gdzie stało13 gospodarstw. z kościołem otoczonym cmentarzem w płn. części wsi oraz cmentarzem mennonickim i kościołem mennonickim w płd. części.

Krajobraz kulturowy wsi silnie zmieniony, praktycznie nie istnieje żadne gospodarstwo w zach. części wsi, ocalało kilka domów przy wale Tugi. Kościół mennonickim został rozebrany po 1945 r., cmentarz mennonickim jest sporadycznie porządkowany. Zachował się kościół p.w. Św. Mikołaja, obecnie cerkiew greckokatolicka. Obok powstaje lapidarium - skansen oparte na drugim cmentarzu mennonickim i odnalezionych kamieni nagrobnych. Trwają prace projektowe dla przeniesienia tu domu podcieniowego i wiatraka odwadniającego.

b.n. - dom z zagrody holenderskiej (budynki gospodarcze rozebrane)wzniesiony w 3 ćw. XIXw, usytuowany w płd. części wsi po wsch. stronie drogi, szczytowo, na wysokiej, ceglanej podmurówce, drewniany, zrębowy z węgłami przesłoniętymi deską imitującą pilaster toskański, oszalowanym szczytem, o ceramiczny dachy; elewacja szczytowa 3 - osiowa, szczyt 4 - osiowy, dwa szersze okna ujęte małymi, prostokątnymi; w zwieńczeniu powtórzona forma bocznych okienek; elewacja zach. 5 - osiowa z wejściem pośrodku przesłoniętym murowanym gankiem.
cmentarz przy kościele wykorzystywany był także przez ludność wyznania mennonickiego do czasu założenia własnego cmentarza - w pobliżu Nowego Dworu i drugiego, na płn. od kościoła. Zachowało się na nim kilka historycznych nagrobków m. in. w formie cippusa z urną,
Obok kościoła znajduje się niewielki cmentarz z zachowanymi trzema stelami, o nierozpoznanym pierwotnym układzie. Na tym cmentarzu odnaleziono jedyną zachowaną drewnianą stelę - zakonserwowaną eksponowaną w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdański. Obok organizowane jest lapidarium, na którym eksponowane są odnalezione niedawno kamienie nagrobne, m.in. z nazwiskami Klassena z 1696 r, Abrahama Siemensa z 1748 r., Petera Classena z 1727 i drugiego Ptere Classena z 1728 r., Petera Kelpina. Postawiona została również stela Johana Bestvadera.
Cmentarz mennonicki w płd. części położony w zakolu Tugi, oddalony ok. 200 m na wsch. od szosy Nowy Dwór Gdański - Stegna, na sztucznym niewielkim wyniesieniu posiada prostokątny kształt z obsadą lipową wzdłuż granic oraz alej - głównej, na osi wejścia i dwóch poprzecznych; część bardziej efektownych nagrobków została przeniesiona do Muzeum w Nowym Dworze Gdańskim, pozostał jedynie pamiątkowy głaz oraz betonowe obramienia grogów; w płd. - wsch. części widoczne fundamenty dawnego kościoła.
Kościół mennonicki, pierwotnie tradycyjny drewniany zastąpiony został w 1892-93 r. nowym. Był to budynek wzniesiony na planie prostokąta, murowany, ceglany, jednonawowy, o dwuspadowym dachu przykrytym dachówką zakładkową lub karpiówką, o salowym wnętrzu z emporami zawieszonymi z trzech stron; elewacje boczne opięte lizenami, o 5 wysokich ostrołukowych oknach z maswerkiem, elewacja frontowa z trójkątnym szczytem przechodzącym zwieńczeniu w schodkowy, z ostrołukową arkadką na osi, fryzem ostrołukowych arkadek wzdłuż krawędzi, wejściem pośrodku w wysokim ostrołukowym, masywnym portalu, umieszczoną nad nim bogatą, maswerkową rozetą i parą ostrołukowych okien powyżej.