gm. Markusy, pow. elbląski, woj. warmińsko - mazurskie

Wieś założona w 1590 r. przez osadników holenderskich. W 1627 r. otrzymała prawa nadane przez Gustawa Adolfa, skupiala głownie mennonitów odłamu fryzyjskiego. Po uzyskaniu zgody biskupa chemiskiego wybudowany został drewniany kościół w Marksach, gdzie wkrótce - w 1791 r. wydzieliła się osobna gmina. W 1890 wybudowany został nowy kościół dla markuskiej gminy - w Rozgarciew 1776 r. wzmiankowane były nazwiska mennonitów: Allert, Dau, Hein,Kliwer, Koper, Cornelius, Nickel, Pauls, Penner. W 1820 r. we wsi żyło 66 mieszkańców, w tym 27 mennonitów. Petycje w 1868 r. z Jeziora podpisali Heinrich Froese i wdowa Peters, W 1885 r. liczyłą 241 ha ziemi, 29 domów i 200 mieszkańców, z których 44 było mennonitami.

Układ przestrzenny wsi -jednodworcza, blokowa na terpach

Krajobraz kulturowy wsi ulega powolnej degradacji, zanikają typowe zagrody holenderskie, z których najdłużej ostają się domu mieszkalne, często przebudowywane lub zastępowane nowymi. Większość zabudowy pochodzi z 2 poł. XIX w. i pocz. XX w. - kościół katolicki, szkoła, dwór, są to budynki murowane, ceglane, w zagrodach holenderskich zastapiły wcześniejsze budynki drewniane. Samych drewnianych budynków przetrwało kilka, lecz są przekształcone lub silnie zniszczone. Zachował się kościół katolicki z XIXw. z XVIII wiecznym budynkiem plebanii, szkoła z mennonickim. 30 - tych XXw., Ocalały murowany mennonickim kościół z 1899 r. który przez wiele lat powojennych pełnił rolę magazynu nawozów sztucznych, obecnie stoi pusty, cmentarz mennonickim silnie zdewastowany z zachowaną zielenią obwiednią i aleją lipową, Dobrze czytelny jest rozłóg pól, sieć kanałów i rowów melioracyjnych, drogi śródpolne obsadzone wierzbami.

Kościół mennonicki usytuowany w płd. części wsi, po wsch. stronie drogi Jezioro - Markusy, szczytowo, na osi cmentarza mennonickiego położonego ok. 100 ma na wsch., wzniesiony w 1898-1899 r. ceglany na kamiennych fundamentach zbudowany na rzucie prostokąta; wnętrze jednoprzestrzenne, pierwotnie obiegały empory wsparte na drewnianych kolumnach, z wmontowaną w nie kazalnicą, Dawniej sala przykryta była drewnianym stropem, obecnie otwarta więźba dachowa, wieszakowa, z ceramicznym dachem. Elewacje płn i płd. 6 - osiowe o wielkich, ostrołukowych oknach, elewacje wsch. i zach. 3 - osiowe, z szerokim ostrołukowym wejściem pośrodku; nad wejściem para ostrołukowych blend w dwóch poziomach; ścina szczytowa zwienczona fyzem kostkowym, z masywnymi ceglanymi, niskimi sterczynami. Kościół ten, w którym znajdowały się organy służył dla ludności katolickiej w pierwszych latach powojennych jako kaplica, potem jw. części pod emporą funkcjonował sklep, w przez kolejne kilkadziesiąt lat służył za magazyn dla PGR, obecnie stoi pusty.
Nr 6 - budynek usytuowany po płn. - wsch. stronie skrzyżowania dróg, w osi płn. - płd. wzniesiony w pocz. XIX w. prawdopodobnie pierwotnie z niewielkim podcieniem zredukowanym w późniejszym okresie do facjaty, drewniany, zrębowy, otynkowany, szczyty i facjata ryglowe, oszalowane pionowo. Na tynku do niedawna znajdowała się płaskorzeeźbiona dekoracja w formie owalnego kartusza. Obecnie elewacje silnie zniekształcone poprzez ocieplenie i wymianę okien
Nr 14 - zagroda holenderska w typie wzdłużnym usytuowana szczytowo po wsch. stronie drogi z drewnianym budynkiem mieszkalnym z 4 ćw. XIXw. ceglano-drewnianą oborą oraz stodołą, po płn. stronie podwórza druga stodoła. Dom na parterze zrębowy, z węgłami przesłoniętymi deską imitującą pilaster toskański, ścianka kolankowa w konstrukcji słupowej, oszalowana pionowo, szczyt słupowo - ryglowy, oszalowany pionowo, zachowana laubzekinowa dekoracja zwieńczenia szczytu oraz obramienia okienn, wejście główne pośrodku 5 - osiowej elewacji płd. przesłonięte współczesnym gankiem zastępującym dawny drewniany.
b.n. - zagroda holenderska w typie wzdłużnym usytuowana na kolonii po wsch. stronie wsi, zbudowana na pocz. XXw. w układzie tradycyjnym, złożona z ceglanego, 1,5 - kondygnacjowego domu znajdującego się od płd., ceglanej, dwukondygnacjowej obory i drewnianej stodoły nakrytymi dachem ceramicznym.
Zagroda holenderska w typie wzdłużnym usytuowana w płn. części wsi, przy wale rzeki Tiny, po płd. stronie drogi biegnącej wałem, kalenicowo, z domem od zach. Budynek mieszkalny wzniesiony w 1 ćw. XXw. ceglany.
Zagroda holenderska w typie wzdłużnym usytuowana w płn. części wsi, przy wale rzeki Tiny, po płd. stronie drogi biegnącej wałem, kalenicowo, z domem od zach.Obora wyższa, stodoła rozebrana. Budynek mieszkalny drewniany, otynkowany (omurowany, wzniesiony w ok. poł. XIXw, o krokwiowo - jętkowej więźbie dachowej, dachu krytym dachówką holenderką; elewacja szczytowa dwuosiowa, płd. 4 osiowa, z wejściem na osi wsch., nad częściowo przebudowaną oborą dach pokryty eternitem, ceglany.
Cmentarz usytuowany po wsch. stronie kościoła, niegdyś z aleją przy prowadzącej Don drodze, założony na planie kwadratu, z krzyżującymi się dwoma alejami wydzielającym 4 kwatery. Zachowany czytelny układ cmentarza, duży zespół starodrzewu lipowego, oraz pojedyncze nagrobki, m.in. Anny Harms z 1901 r., rodziny Penner i rodziny Bartel z 1931; Hansa Jantzena z 1935; Wilhela Philipsena