gm. Nowy Dwór Gdański, pow. nowodworski, woj. pomorskie

W wyniku dziedziczenia i nadań królewskich w latach 50 - tych XVIw ręku rodziny gdańskich patrycjuszy znalazły się dobra wsi Ostaszewo, Lubieszewo, Orłowo, Tuja, Leśniewo, Stawiec. W 1543 Michał Loitz w obecnym rejonie ul. Chrobrego i 3 Maja Nowego Dworu wybudował zamek - rezydencję. W 1554 roku sprowadził osadników holenderskich dla zagospodarowania zniszczonych przez powódź z 1543 roku okolicznych terenów. Umowy dzierżawne podpisał w 1561 roku syn Michała Hans Loitz. Posiadłości Loitzów rozszerzone zostały o tereny wsi Żelichowo, Żelichowo - Cyganek, Neudorf i Atendorf. Nowy Dwór i nowodworską dzierżawę w 1579 roku otrzymał Ernest Wejher. Ok. 1600 roku nastąpiła rozbudowa wsi przy rezydencji Wejherów. Dzierżawę Nowodworską w 1624 roku przejął Jacob Jacobsen, po Jakobsenach włości znalazły się w ręku rodziny Gembickich, a decyzją sejmu w 1680 roku przypadłą polskiemu królowi Janowi III Sobieskiemu i jego spadkobiercom. Od 1743 roku Nowy Dwór Gdański odziedziczyła Józefa Antonina Zamojska, majątkiem zarządzał zaś założony przez nią Zakon Kanoniczek Świeckich. W 1762 roku z terenu zamkowego wydzielono 40 działek. Po Rozbiorze Polski dobra nowodworskie zostały skonfiskowane na rzecz państwa pruskiego i zamienione na tzw. domenę w skład której weszło 24 wsie o 7311 mieszkańcach. W 1889 roku cesarz Wilhelm I nadał osadzie prawa miejskie. W 1920 roku Nowy Dwor został włączony do Wolnego Miasta Gdańska, utworzona została też tu siedziba powiatu Krei Grosses Werder.W 1776 r. wymienione były nazwiska rodzin mennonickich - Allert, Bachler, Barg, Bestvader, Buhler, Konrad, Daniel, Doell, Fest, Friesen, Giesbrecht, Haage, Hensel, Claassen, Kliwer, Klingenberg, Cornelsen, Leben, Lemcke, Neufeldt, Neubauer, Oemsen, Penner, Schellenberg, Schirling, Stobbe, Walcke, Warkentin, Werner, Wiens, Woelke.
W 1818 roku w Nowym Dworze mieszkało 228 mennonitów na ogólną liczbę 1694 mieszkańców.

Układ przestrzenny miejscowości zróżnicowany, pierwotny zatarty przez rozwój przestrzenny i przekształcenie pierwotnego majątku w kolonijną wieś, a następnie miasto.

Krajobraz kulturowy miejscowości zróżnicowany, przekształceniu ulegał już w XIXw. zwłaszcza przez wprowadzenie do centrum zakładów Stobbego, budowe dworca kolejowego we wsch. części, wreszcie postawienie obecnego urzędu powiatowego i sali widowiskowej. Po 1945 roku nastąpiła dalsza współczesna urbanizacja miejscowości coraz bardziej zacierając dawny charakter. Przykłady budownictwa związanego z rolnictwem zachowane na obrzeżach miasta, w większości przebudowane. Widoczne są zalożenia zagród w typie holenderskim. Rozebrany został dom podcieniowy wybudowany przez Petere Loevena przy ul. Sikorskiego 14.:

ul. Bałtycka nr 29 dom z zagrody holenderskiej w typie kątowym wybudowany ok. poł. XIXw. zrębowy, z węgłami przesłoniętymi deskami imitującymi pilaster toskański, z krokwiowo - jętkową więźbą dachową i dachem pokrytym blachą; szczyt oszalowane pionowo; plan dwutraktowy, z prostokątną wielką izbą, sienią w formie litery L oddzielającą rząd 4 pomieszczeń przy ścianie obory; ściana szczytowa 3 - osiowa, szczyt dwukondygnacjowy, na dole 3 - osiowy, wyżej 1 - osiowy, elewacja frontowa płd. 5 osiowa, z wejściem na 2 osi. Budynek przebudowany.
ul. Bałtycka nr 37 dom z zagrody holenderskiej w typie wzdłużnym wybudowany ok. poł. XIXw. zrębowy, z węgłami przesłoniętymi deskami, szczyt oszalowane pionowo; ściana szczytowa 2 - osiowa, szczyt 3 - osiowy, wyżej rombowy świetlik, elewacja płd. 5 osiowa, z wejściem na 2 osi.
ul. Gdańska nr 2 -dom z zagrody holenderskiej wybudowany(przebudowany) w 4 ćw. XIXw. na wysokiej, kamiennej podmurówce, zrębowy, z węgłami przesłoniętymi deskami imitującymi pilaster toskański, ścianka kolankowa i szczyt oszalowane pionowo; więźba dachowa stolcowo - płatwiowa, dach ceramiczny; ściana szczytowa 2 - osiowa, szczyt dwukondygnacjowy, na dole 2 - osiowy, wyżej świetlik o podwojonym trójkątnym wykroju górnej części; elewacja frontowa 5 osiowa, z wejściem na 2 osi.
ul. Morska 74 dom usytuowany po wsch. stronie ulicy, szczytowo wybudowany w k. XVIII w. zrębowy, z węgłami przesłoniętymi deskami imitującymi pilaster toskański, ściany, i szczyty oszalowane pionowo; z ryglowym, oszalowanym podcieniem od płn. wspartym na 6 słupach; plan -1,5 traktowy, wielką izbą w płn. - wsch. narożniku, czarną kuchnią w trakcie wielkiej izby i przelotową sienią zbliżona do litery T.elewacja zach. 3 osiowa. elewacja płn. przebudowana, obecnie 5 osiowa, z zasłoniętymi oknami w części zach. podcień postawiony pośrodku przed drzwiami znajdującymi się pomiędzy dwoma szerokimi oknami.