Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce

Za czasów krzyżackich wieś wymieniana jako własność komturstwa grudziądzkiego.
---------------Od 2 poł. XVI w., osada należy do powiatu nowskiego w województwie pomorskim. W 1591 r. we wsi osiadł holender Dreier, za osobnym przywilejem pana gnieźnieńkiego na 3 włókach, 11 morgach. Po uzyskaniu kontraktu dzierżawnego w 1592 r. na lat 50 we wsi osiedli Holendrzy. W 1593 r. wielkość tej dzierżawy wynosiła 28 włók i 4 morgi. Znanych było 5 rzemieślników. W 1595 r. mieszkańcy wsi otrzymali prawo spławu Wisłą wszelkich produktów. W 1611 r. holender Gerd Janson dostał przywilej na produkcje alkoholu, od pana Konopackiego, wojewody chełmińskiego na lat 60. W 1651 Wisła przerwała groblę w 4 miejscach, zamulając część roli, przez co król uwolnił wieś od podatków i ciężarów. W 1683 r. wieś skarży proboszcza o zaniedbywanie wałów, ten zaś o niepłacenie dziesięcin. Oba procesy wygrała wieś w roku 1689. W roku 1691 odnowiono przez króla Jana III przywilej lokacyjny dla wsi na lat 50. Wieś posiadała 20 włók, chłopi mogli wyrabiać piwo na swoja potrzebę. Płacili również czynsz za kępę nadwiślańską. Zwolnieni byli natomiast całkowicie od odrabiania pańszczyzny. W 1642 r. we wsi istniała hakbuda Christiana Mellerusa. W 1740 r. starosta grudziądzki odnowił kontrakt emfiteutyczny holendrom na 20 włók.
W okresie zaboru pruskiego wieś w powiecie świeckim, Rejencji Kwidzyn. Należała do parafii katolickiej Wielki Lubień, ewangelickiej Górna Grupa. W 1773 wieś posiada 30 włók, 335 mieszkańców, 72 konie, 16 źrebiąt, 116 krów, 8 jałowic, 88 świń. Tuż nad Wisłą stała tzw. Czerwona Karczma.

Wieś rzędowa usytuowana nad Wisłą, we wschodniej części Niziny Sartowicko-Nowskiej. Na osi północ-południe przebiega przez wieś główna droga, wzdłuż wału przeciwpowodziowego.

We wsi zachowało się osiem drewnianych domów związanych z osadnictwem olenderskim.

Nr 37 - dom zbudowany ok. poł. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w północno-zachodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie.
Na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią przelotową. Kuchnia w trakcie wschodnim. Poddasze o funkcji użytkowej. Drzwi wejściowe w elewacji wschodniej i zachodniej. Dom o formie prostopadłościanu, parterowy, częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Połączony z częścią gospodarczą od strony północnej. Elewacja południowa jednoosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia pięcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia trójosiowa, niesymetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Otynkowany. Część gospodarcza ceglana. Komin ceglany, butelkowy. Podłogi cementowe. Strop belkowy. Szczyty odeskowane. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty blachą. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, tępe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, dwuskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 6.

Nr 42 - dom zbudowany na przełom 3 i 4 ćw. XIX w., usytuowany szczytem do polnej drogi biegnącej równolegle do trasy Dolna Grupa-Grudziądz, w południowo-zachodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie.
Dom o formie prostopadłościanu, parterowy, Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna pięcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja południowa sześcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia dwuosiowa, symetryczna. Elewacja zachodnia jednoosiowa, niesymetryczna.
Zbudowany na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Szczyty i ściany odeskowane. Dach pokryty dachówką esówką. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe.

Nr 47 - dom zbudowany w 4 ćwierć XIX w., usytuowany szczytem do drogi biegnącej wzdłuż wału w zachodniej części wsi, mieszkalny niepołączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony. Budynek przeszedł remont pod koniec lat 90 XX wieku, przez co całkowicie zatracił pierwotny charakter.
Na planie prostokąta, dwutraktowy z sienią i kuchnią w trakcie południowym. Poddasze o funkcji mieszkalnej i użytkowej. Drzwi wejściowe w elewacji południowej. Dom o formie prostopadłościanu, częściowo podpiwniczony, parterowy. Przykryty dachem dwuspadowym. W połaci dachu okno. Elewacja północna dwuosiowa, symetryczna. Elewacja południowa trójosiowa, symetryczna. Elewacja wschodnia dwuosiowa, symetryczna. Elewacja zachodnia jednoosiowa, symetryczna.
Zbudowany na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej, współcześnie obity deskami. Komin ceglany, prosty. Podłogi cementowe. Więźba dachowa jętkowa. Dach pokryty blachą. Okna plastikowe, jednoramowe. Drzwi drewniane, jednoskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 6; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 55; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, oprac. E. Parucka, t. 5, Warszawa 1997, s. 83; M. Obremski, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Materiały V Sympozjum Wiślanego Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 173.

Nr 53 - dom zbudowany w 3 ćw. XIX w., usytuowany szczytem do drogi biegnącej wzdłuż wału, w północno-zachodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie.
Na planie prostokąta, dwutraktowy z sienią w trakcie południowym. Kuchnia w trakcie północnym. Drzwi wejściowe w elewacji południowej. Poddasze o funkcji użytkowej. Dom o formie prostopadłościanu, parterowy. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna i południowa trójosiowa, niesymetryczna. Do elewacji południowej dostawiony ganek o dachu dwuspadowym. Elewacja wschodnia dwuosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia jednoosiowa, niesymetryczna.
Zbudowany na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Otynkowany. Komin ceglany, butelkowy. Podłoga w kuchni cementowa, w reszcie pomieszczeń deskowa. Strop belkowy. Szczyty odeskowane. Więźba dachowa jętkowa. Dach pokryty dachówką esówką. Ganek murowany. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 6.

Nr 56 - dom zbudowany w 3 ćw. XIX w. (?), usytuowany kalenicą do drogi biegnącej prostopadle do wału, w północno-zachodniej części wsi, niepołączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony.
Parterowy, przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna niedostępna. Elewacja południowa trójosiowa, symetryczna z gankiem o dachu dwuspadowym. Elewacja wschodnia i zachodnia dwuosiowa, symetryczna.
Zbudowany na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Otynkowany. Szczyty odeskowane. Dach pokryty eternitem. Ganek murowany. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe.

Nr 58 - dom zbudowany w : 3 ćw. XIX w., usytuowany szczytem do drogi prostopadłej do wału, w północno-zachodniej części wsi, niepołączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony. Od lat 20 do lat 60 XX wieku budynek pełnił funkcję szkoły.
Budynek na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią przelotową. Poddasze o funkcji użytkowej. Drzwi w elewacji wschodniej i zachodniej. Parterowy, częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna dwuosiowa, symetryczna. Do elewacji południowej dostawiona dobudówka na rzucie prostokąta. Elewacja wschodnia pięcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia pięcioosiowa, symetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Komin ceglany, prosty. Podłogi deskowe, stropy belkowe o krawędziach sfazowanych. Szczyty odeskowane. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty dachówką, karpiówką w koronkę. Dobudówka murowana, otynkowana. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jedno i dwuskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 173; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, oprac. E. Parucka, t. 5, Warszawa 1997, s. 83; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 55; M. Obremski, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Materiały V Sympozjum Wiślanego Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 173; Dragacz 58, KEZAiB, oprac. A. Klugowska, mps, Bydgoszcz 2003.

Nr 117 - dom zbudowany na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w, usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w północno-zachodniej części wsi, niepołączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony.
Na planie prostokąta, dwutraktowy z sienią przelotową. Kuchnie na osi środkowej, z zachowaną czarną kuchnia. Obecnie budynek podzielony jest na dwa samodzielne mieszkania. Poddasze o charakterze mieszkalnym i użytkowym. Drzwi wejściowe w elewacji wschodniej, zachodniej oraz południowej. Parterowy ze ścianką kolankową. Podpiwniczony w obrębie całego rzutu przyziemia. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna trójosiowa, symetryczna. Elewacja południowa czteroosiowa, symetryczna. Elewacja wschodnia i zachodnia pięcioosiowa, symetryczna, z gankami o dachu dwuspadowym.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Komin ceglany, butelkowy. Podłogi drewniane, w kuchni terakota. Stropy belkowe o krawędziach sfazowanych. Szczyty odeskowane. Ścianka kolankowa w konstrukcji wieńcowej. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty płytkami ceramicznymi. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe, oraz współczesne płytowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: KEZAiB, Dragacz 117, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartkowski, mps, Bydgoszcz 1993; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 6; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 3, nr.19; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska - Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 55; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, t. 5, Warszawa 1997, s. 83; Obremski M., Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 173.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowskiego, t. 12, Warszawa 1892, s. 442; H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 183-4; Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych,, red. S. Arnold, 1937, s. 1225-6; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 81; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1739, Grudziądz 1963, s. 51; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1603 oraz rejestr dochodów z lat 1601-1603, wyd. S. Cackowski, Grudziądz 1965, s. 27-28;Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615, wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s. 46, 265; K. Ciesielska,, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, "Studia i Materiały z dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 4, 1958, s. 223; Katalog zabytków architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, M. Arszyński, M. Rejmanowski, Województwo bydgoskie,(Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, t. VII, Warszawa 1972, s. 58; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 223; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 3; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 55; P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów, Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, s. 42.Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowskiego, t. 12, Warszawa 1892, s. 442; H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 183-4; Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych,, red. S. Arnold, 1937, s. 1225-6; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 81; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1739, Grudziądz 1963, s. 51; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1603 oraz rejestr dochodów z lat 1601-1603, wyd. S. Cackowski, Grudziądz 1965, s. 27-28;Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615, wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s. 46, 265; K. Ciesielska,, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, "Studia i Materiały z dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 4, 1958, s. 223; Katalog zabytków architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, M. Arszyński, M. Rejmanowski, Województwo bydgoskie,(Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, t. VII, Warszawa 1972, s. 58; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 223; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 3; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 55; P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów, Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, s. 42.