gm. Nowe nad Wisłą, pow. świecki, woj. kujawsko-pomorskie

Najstarsza wzmianka dotycząca wsi pochodzi z 1374 r., kiedy to wystawiony został kontrakt dla Nowych Mątaw (najprawdopodobniej istnieć musiały również Stare Mątawy). Na mocy przywileju Ulryk v. Hachenberg komtur pokrzywiński nadał Nowym Mątawom 46 włók na prawie chełmińskim. Wśród nich 4 należały do sołtysa, a chłopi mogli łowić ryby w Wiśle na własne potrzeby. W 1415 r. były we wsi 2 karczmy.
W 2 poł. XVI w., określana jako wieś rolnicza, własność królewska w powiecie nowskim. W 1568 r. nowo zasadzona na pastwiskach Zajączkowskich, posiadając 52 włóki, na których osadzono 18 holendrów (...Roku tego tej wsi pożytek nie taki wielki będzie mógł być bo ją woda z Wisły zabrała, która jeszcze do tych czasów nie opadła...) W 1624 r. we wsi mieszka 24 holendrów, czynsz dających, jeden piwowar mający pozwolenie na warzenie piwa z zboża swego i palenie gorzałki.
W zaborze pruskim wieś wchodziła w skład powiatu świeckiego Rejencji Kwidzyńskiej. Należała do parafii katolickiej Wielki Lubień, ewangelickiej Nowe nad Wisłą Od XVI w. we wsi znajdował się menonicki dom modlitwy, zastąpiony w latach 1896-1898 kościołem murowanym z cegły. W 3 ćw. XIX w., znajdowało się we wsi 97 budynków, 50 domów, 466 mieszkańców (255 ewangelików, 29 katolików), oraz ewangelicka szkoła.

Wieś o układzie rzędówki bagiennej usytuowana nad Wisłą, w północno-wschodniej części powiatu świeckiego. Główna droga przebiega wzdłuż rzeki, na osi północ-południe.

Zabytki we wsi: murowany kościół menonicki (obecnie katolicki), osiem drewnianych domów z XIX w. związanych z osadnictwem olenderskim, oraz liczne zagrody murowane z przełomu XIX/XX w.

Nr 27 - dom zbudowany w 3 ćw. XIX w., usytuowany szczytem do drogi biegnącej wzdłuż wału, w południowo-zachodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie.
Budynek na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią przelotową. Kuchnia w części północnej. Drzwi wejściowe w elewacji północnej, południowej i zachodniej. Poddasze o charakterze użytkowym. Parterowy ze ścianką kolankową. Częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna sześcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja południowa pięcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia połączona z częścią gospodarczą. Elewacja zachodnia trójosiowa, niesymetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Ściana wschodnia ceglana. Komin ceglany, butelkowy. Podłogi drewniane. Stropy belkowe. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Ścianka kolankowa w konstrukcji wieńcowej. Dach pokryty papą. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe oraz dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe oraz współczesne płytowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 7; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, opr. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 287; M. Obremski Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 176.

Nr 28 - dom zbudowany w 1837 r., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w południowo zachodniej części wsi, budynek mieszkalny niepołączony z pomieszczeniami gospodarczymi. W nadprożu zachowana inskrypcja "Anno 1831 am 11ten August, Cornel Wichert B. H. Fr. Bohnke B.M."
Na planie prostokąta, dwutraktowy z sienią w trakcie wschodnim. Kuchnia w części wschodniej z zachowaną czarną kuchnią oraz w części zachodniej. Drzwi w elewacji wschodniej, zachodniej i południowej. Poddasze o charakterze mieszkalno-użytkowym. Parterowy, częściowo podpiwniczony, z wystawką w elewacji zachodniej. Budynek i wystawka przykryte dachem dwuspadowym. Elewacja północna trójosiowa, niesymetryczna. Elewacja południowa dwuosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia i zachodnia sześcioosiowa, niesymetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Odeskowany. Komin ceglany, butelkowy. Wystawka w konstrukcji szkieletowej, odeskowana. Podłogi drewniane, stropy belkowe. Szczyty odeskowane. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty eternitem. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jedno i dwuskrzydłowe. Piec kaflowy w kuchni. W pomieszczeniach szafy ścienne. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: W. Łęga, Okolice Świecia, Gdańsk 1965, s. 16; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 225; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 15; Mątawy 28, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz 1993; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 3, nr 31; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 7; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 220; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, oprac. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 287; G. Franz, J. Pająkowski, Osadnictwo olęderskie na nizinie Sartowicko-Nowskiej i małej nizinie Świeckiej [w:] Materiały V Sympozjum Wiślanego Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 153; M. Obremski, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Materiały V Sympozjum Wiślanego Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 176; K. Bartowski, Krajobraz kulturowy Doliny Sartowicko - Nowskiej, "Krajobrazy" 2000, nr 4, s. 41; G. Franz, J. Pająkowski, Osadnictwo olęderskie [w:] Krajobrazy Ziemi Świeckiej, red. J. Pająkowski, Świecie 2001, s. 31; J. Fleming, Budownictwo drewniane w Dolinie Wisły, "Kalendarz Bydgoski", R. 35, 2002, s. 287;

Nr 32 - dom zbudowany w 1902 r., usytuowany szczytem do drogi biegnącej prostopadle do wału, w południowo-wschodniej części wsi, nie połączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony.
Dom o formie prostopadłościanu, parterowy, z garażem dostawionym do elewacji wschodniej. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna i południowa trójosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia jednoosiowa. Elewacja zachodnia, dwuosiowa, niesymetryczna.
Drewniany, konstrukcji szkieletowej, część wschodnia domu ceglana. Dach pokryty papą. Okna współczesne, ościeżnicowe, dwudzielne. Drzwi współczesne płytowe, jednoskrzydłowe.
Materiały na których oparto opracowanie: Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 7; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, opr. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 288. M. Obremski, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 176. 10.
Uwagi: Budynek pierwotnie pełnił funkcję kuźni.

Nr 33 - dom zbudowany w 3 ćw. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w południowo-wschodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie.
Na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią w trakcie wschodnim. Kuchnia w części zachodniej. Drzwi wejściowe w elewacji wschodniej. Poddasze o charakterze użytkowym. Parterowy. Częściowo podpiwniczony Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna i południowa jednoosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia trójosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia czteroosiowa, niesymetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Ściana północna częściowo ceglana, ściana zachodnia obita papą. Komin ceglany, butelkowy. Podłogi drewniane, stropy belkowe. Szczyt północny odeskowany, południowy obity folią. Więźba dachowa jętkowa. Dach pokryty eternitem. Okna plastikowe, jednoramowe, dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.
Materiały na których oparto opracowanie: Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, opr. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 288; M. Obremski, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 176.

Nr 35 - dom zbudowany w 3 ćw. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w południowo-wschodniej części wsi, nie połączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony.
Na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią w trakcie wschodnim. Za nią po lewej stronie zachowana czarna kuchnia. Drzwi wejściowe w elewacji wschodniej i zachodniej. Poddasze o charakterze mieszkalno-użytkowym. Parterowy, częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. W połaci dachu okno. Elewacja północna i południowa czteroosiowa, symetryczna. Elewacja wschodnia sześcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia pięcioosiowa, niesymetryczna z gankiem o dachu dwuspadowym na osi środkowej.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Komin ceglany, butelkowy. Podłogi drewniane, stropy belkowe. Szczyty odeskowane. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty dachówką karpiówką w koronkę oraz częściowo esówką. Ganek w konstrukcji szkieletowej. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jedno i dwuskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, łamane, zabiegowe.
Materiały na których oparto opracowanie: Mątawy 35, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Teuer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz 1993; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 7; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 3, nr 32; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, oprac. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 287; Fleming J., Budownictwo drewniane w Dolinie Wisły, "Kalendarz Bydgoski", R. 35, 2002, s. 287.

Nr 52 - dom zbudowany na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w północno-zachodniej części wsi, nie połączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony.
Budynek na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią w trakcie zachodnim. Po środku zachowana tzw. czarna kuchnia. Drzwi wejściowe w elewacji wschodniej i zachodniej. Poddasze o charakterze użytkowym. Parterowy ze ścianką kolankową, podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna dwuosiowa, symetryczna. Elewacja południowa jednoosiowa, symetryczna. Elewacja wschodnia siedmioosiowa, niesymetryczna, z gankiem na osi środkowej o dachu dwuspadowym. Elewacja zachodnia sześcioosiowa, niesymetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Komin ceglany, butelkowy. Ścianka kolankowa w konstrukcji wieńcowej. Szczyty odeskowane. Podłogi drewniane, strop belkowy. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty eternitem. Ganek w konstrukcji szkieletowej. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jedno i dwuskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, łamane, zabiegowe.
Materiały na których oparto opracowanie: Mątawy 52, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps. Bydgoszcz 1993; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 7; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 3, nr 34; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, opr. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 287.

Nr 54 - dom zbudowany w 1831 r., usytuowany szczytem do drogi biegnącej wzdłuż wału, w północno-zachodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie. W nadprożu pierwotnie znajdowała się inskrypcja " Fr. Bohnke B. H. ...Anno 1831"
Na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią pierwotnie przelotową. Kuchnie za sienią od strony wschodniej. Obecnie w budynku znajdują się dwa mieszkania. Drzwi wejściowe w elewacji północnej, południowej i wschodniej. Poddasze o charakterze mieszkalno-użytkowym. Parterowy, częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna pięcioosiowa, niesymetryczna. Elewacja południowa czteroosiowa, niesymetryczna z gankiem. Elewacja wschodnia trójosiowa, niesymetryczna z werandą. Elewacja zachodnia połączona z częścią gospodarczą.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Ściana zachodnia ceglana, północna i południowa otynkowana. Komin ceglany, butelkowy. Szczyt wschodni odeskowany. Podłogi drewniane. Stropy belkowe. Więźba dachowa jętkowa. Dach pokryty dachówką cementową. Budynek gospodarczy ceglany. Ganek murowany. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo - płycinowe, jedno i dwuskrzydłowe.
Materiały na których oparto opracowanie: Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 225; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 15; Mątawy 54, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz 1993; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 7; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 3, nr 35; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, opr. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 288; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska - Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 220; M. Obremski, Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gmin: Dragacz, Drzycim, Nowe, Osie Świecie i Warlubie, [w:] Zabytki Kociewia, red. R. Klim, Tczew 1999, s. 177.

Nr 63 - dom zbudowany na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi wzdłuż wału, w północno-zachodniej części wsi, nie połączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony.
Budynek na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią przelotową. Kuchnia w części zachodniej. Drzwi wejściowe w elewacji wschodniej i zachodniej. Poddasze o charakterze użytkowym. Parterowy, częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna i południowa jednoosiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia czteroosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia czteroosiowa, niesymetryczna.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Komin ceglany, prosty. Podłogi drewniane, w kuchni i sieni cementowe. Stropy belkowe. Więźba dachowa jętkowa. Szczyty odeskowane. Dach pokryty dachówką esówką. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe, proste.