Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce

Ok. 1400 r. komtur pokrzywniki Leopold v. Eglingen nadaje niejakiemu Cuncke wieś na prawie chełmińskim, Cuncke otrzymuje 3 morgi, wolne pastwisko, drzewo na opał i drzewo budulcowe, poza dębowym. W 1447 r. wójt Rogoziński wystawił przywilej na karczmę.
W 2 poł. XVI w. Zajączkowo było własnością królewską, w powiecie nowskim, należąc do parafii katolickiej Wielki Lubień. W 1565 r. wieś liczyła 501 włóki, w tym 41 należało do sołtysa, 4 włoki pierwotnie przeznaczono pod folwark, później dołączono do niego jeszcze 6 włók pustych. Na ziemi czynszowej osadzonych było 20 gburów, 2 karczmarzy oraz 9 ogrodników (wśród nich jeden rybak). Pastwiska zwane monthowskie, wynajmowali rzeźnicy gdańscy, dopóki Wisła nie zalała tego terenu. W 1590 wieś podlegała Reinholdowi Heidensteinowi, sekretarzowi królewskiemu. W 1601 r. osadzeni zostają na nich Holendrzy. W 1615 r. wieś liczy 30 włók, z których 18 Holendrów czynsz płaci, jest również jedna karczma. W 1710 jest własnością Józefa Potockiego.
W okresie zaboru wieś wchodziła w skład powiatu świeckiego Rejencji Kwidzyńskiej, należąc do parafii katolickiej Wielki Lubień, ewangelickiej Górna Grupa. W 1773 r. wieś liczyła 50 domów z 247 mieszkańcami-ewangelikami. W 1885 r. wieś liczyła 601 ha, (430 roli ornej, 40 łąk, 37 lasu), 286 mieszkańców (56 katolików, 214 ewangelików)

Wieś w typie rzędówki bagiennej usytuowana w północno-wschodniej części powiatu świeckiego. Główna droga przebiega na osi północny wschód-południe, równolegle do Wisły.

We wsi zachowany jeden drewniany dom z k. XIX w., oraz ewangelicki cmentarz.

Nr 33 - dom zbudowany na przełomie 3 i 4 ćw. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej wzdłuż wału, w północno-wschodniej części wsi, nie połączony z pomieszczeniami gospodarczymi. Układ zagrody rozproszony. Przed wojną właścicielem domu był Niemiec Rahal.
Na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią w trakcie zachodnim. Kuchnia pierwotna w części północno-wschodniej i późniejsza w południowo-zachodniej. Drzwi wejściowe w elewacji północnej, wschodniej i zachodniej. Poddasze o charakterze mieszkalno-użytkowym. Parterowy ze ścianką kolankową. Częściowo podpiwniczony. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna i południowa trójosiowa, symetryczna. Elewacja wschodnia i zachodnia pięcioosiowa, niesymetryczna. W elewacji północnej, południowej i zachodniej ganek o dachu dwuspadowym.
Posadowiony na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Komin ceglany, prosty. Podłogi białe, stropy belkowe. Ścianka kolankowa w konstrukcji wieńcowej. Więźba dachowa jętkowa o stolcach stojących. Dach pokryty płytką ceramiczną. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne, dwupoziomowe. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jedno i dwuskrzydłowe. Schody drewniane, jednobiegowe oraz zabiegowe łamane.
Materiały na których oparto opracowanie: Wielkie Zajączkowo 33, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz 1993; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 1, s. 9; Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w województwie bydgoskim, mps, Bydgoszcz 1992/1993, cz. 3, s. 25; Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Bydgoskie, oprac. K. Parucka t. 5, Warszawa 1997, cz. 2, s. 86.

SGKP, t. 14, Warszawa 1895, s. 289; H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 295-296; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 92, 93; Biskup M., Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Rocznik TNT, R. 58, 1955, z. 1, s. 120; Lustarcja województw malborskiego i chełmińskiego 1565, wydał S. Hoszowski , Gdańsk 1961, s. 145-6, 162-3; Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, Gdańsk 1962, s. 97; Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615, wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s.56-57; K. Ciesielska,, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, "Studia i Materiały z dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 4, 1958, s. 223; Katalog zabytków architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, M. Arszyński, M. Rejmanowski, Województwo bydgoskie,(Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, t. VII, Warszawa 1972, s. 64; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 234; A. Mączak, Osadnictwo olęderskie w dzierżawie zajączkowskiej woj. Pomorskiego, "Zapiski Historyczne", t. 41, 1976, z. 4, s. 78-90; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 60-61; K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie woj. Pomorskiego od poł XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2, s. 165; P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów, Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, s. 43;SGKP, t. 14, Warszawa 1895, s. 289; H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 295-296; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 92, 93; Biskup M., Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Rocznik TNT, R. 58, 1955, z. 1, s. 120; Lustarcja województw malborskiego i chełmińskiego 1565, wydał S. Hoszowski , Gdańsk 1961, s. 145-6, 162-3; Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, Gdańsk 1962, s. 97; Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615, wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s.56-57; K. Ciesielska,, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, "Studia i Materiały z dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 4, 1958, s. 223; Katalog zabytków architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, M. Arszyński, M. Rejmanowski, Województwo bydgoskie,(Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, t. VII, Warszawa 1972, s. 64; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 234; A. Mączak, Osadnictwo olęderskie w dzierżawie zajączkowskiej woj. Pomorskiego, "Zapiski Historyczne", t. 41, 1976, z. 4, s. 78-90; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 60-61; K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie woj. Pomorskiego od poł XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2, s. 165; P. J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów, Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002, s. 43;