Artykuły --> Konferencja 2001

Bogna Lipińska

Katedra Architektury i Planowania Wsi, Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej

Kniewskie Błota I Karwieńskie Błota - współczesne przekształcenia wsi "olęderskiej".

W niniejszym tekście chciałabym przedstawić dwie, ciekawie zlokalizowane wsie "olęderskie" oraz ich interesujące, a ostatnio wręcz dramatyczne dzieje.

Są to położone są w północnej części Województwa Pomorskiego, w jego Pasie Nadmorskim, dwie wsie: Kniewskie Błota lub Kniewo oraz Karwieńskie Błota.

Pierwsza z nich leży w uroczej dolinie rzeki Redy, około 8 km w prostej linii na południe od Jeziora Żarnowieckiego. Znajduje się ona także w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Pradoliny Łeby-Redy. Druga wieś - Karwieńskie Błota, położona jest nad samym otwartym morzem, około 5 km od znanej historycznej miejscowości Żarnowiec i obejmuje swym rozłogiem fragment unikatowego przyrodniczo kompleksu słynnych "błot nadmorskich". W kompleksie owych nadmorskich "błot" znajdują się wspaniałe przyrodniczo formacje mające status rezerwatu przyrody, np. "Bielawskie Błota" czy "Piaśnickie Łąki". Podmokły obszar zwany "Karwieńskie Błota", za sprawą sprowadzonych tu "olędrów" został natomiast osuszony i powstała tam osada ludzka. Na wschód i na zachód od wsi rozciągają się niezamieszkałe połacie łąk, pastwisk oraz - jak już wspomniano - zachowane do dzisiaj cenne przyrodniczo naturalne fragmenty podmokłych terenów. Tereny te jak również sama wieś Karwieńskie Błota znajdują się w granicach Nadmorskiego Parku Krajobrazowego.

Rys historyczny
Kniewskie Błota

Wieś notowana po raz pierwszy w 1400 roku i wówczas nazwana Kniewen. Świadczy to o bardzo odległej tradycji osadniczej. O tym ,że osadnictwo w tym punkcie związane było ze stałym trudem walki z podmokłym terenem świadczy nazwa pod którą zanotowano wieś w 1407 roku. Brzmiała ona Knifen bądź Neuenwerder. Druga z nazw mówi o "nowych" łąkach, czyli być może o obszarze, na którym udało się wprowadzi chociażby częściowo w miarę osuszony teren trwałego użytku zielonego. Następną ważną datą w dziejach wsi jest rok 1678, okres wędrówek "olędrów" i udokumentowane ich przybycie w rejon Kniewa oraz założenie osady wedle obyczaju przybyszów. Nazwa wsi w tym roku brzmiała: Kniewskie Błoto. Nazwa była polska, gdyż w owym okresie największymi posiadaczami ziemskimi i tym samym inicjatorami nowych zasiedleń był znany ród kaszubsko-pomorski Wejherów. Nazwa Kniewskie Błoto świadczy także o tym, że teren ten był nadal podmokły, być może zaniedbany (część włók była wówczas "pusta"), nie nadający się do zamieszkania bez znajomości odpowiednich technik odwadniajaco-nawadniajacych. Sprowadzeni tu "olędrzy" zagospodarowali na nowo miejscowość a nadany jej kształt (plan), zabudowa, działki i rozłóg, zachowały się w dużym stopniu do dzisiaj. Kontraktem z 1599 roku sporządzonym przez Jana Wejhera, starostę puckiego "olędrzy", zwiący się "ludźmi wolnymi", otrzymali 28 włók oraz zwolnienie z podatków na 60 lat.

Przywilej potwierdził Zygmunt III w 1600 roku. Następnie - jak piszą źródła - osadnicy "wyprosili" zwolnienie na dalsze 100 lat od króla Jana III. Również ze źródeł można dowiedzie się, iż: "(...) siedzą po niemałej części na miejsca błotnych, bagnistych, torfiastych, ani do siania zbóż, ani do łąk dla zbierania siana, ani do pastwy niesposobnych, w długi znaczne przyszli (...)" Zatem również "olędrzy" nie mieli tu łatwych warunków bytowania i swój dobrobyt budowali powoli. Niemniej w połowie XVII wieku wystawili tu kościółek p.w. św. Marii Magdaleny, który jednakże po reformacji, kiedy to mieszkańcy wsi "zlutrzeli", mocno podupadł. W 1684 roku stała tylko jedna ściana kościółka zaś ziemia kościelna została zaorana (?).

W końcu XIX wieku wieś liczyła 13 gospodarzy (po kaszubsku - gburów), rozłóg obejmował 63 włóki. Powyższy stan rzeczy trwał do II wojny światowej.

Po wojnie wieś była nadal wsią indywidualną, nie utworzono tu państwowego gospodarstwa rolnego. Ponieważ przedwojenni mieszkańcy byli częściowo pochodzenia niemieckiego, część zagród przeszła w nowe ręce, przeważnie rolników z najbliższej okolicy. Część gospodarzy także pozostała na miejscu, gdyż w tym przygranicznym rejonie nader często spotyka się ludność dwunarodową dla której ważniejsza jest "mała ojczyzna" i określają się jako "tutejsi".

Obecnie wieś silne zmieniła swoje oblicze pod względem zabudowy, natomiast dobrze nadal jest zachowany rozłóg i pomimo pewnych przekształceń własnościowych (scalenia, kupno-sprzedaż a także ugorowanie części dawnych pół), historyczny narys planu wsi jest czytelny.

Karwieńskie Błota.

W odróżnieniu od Kniewskich Błot, wieś Karwieńskie Błota powstała dopiero w końcu XVI wieku. Aż do tej pory teren ten, teren błot nadmorskich, był niezamieszkały. Dopiero w 1599 roku starosta pucki Jakub Wejher odmierzył 55 włók i nadał je na osiedlenie siedmiu rodzinom przybyłym z Niderlandów czyli "olędrom". Do obowiązków osadników z Karwieńskich Błot, położonych tuż nad samym morzem, należało utrzymanie grobli (zwanej Dünewladung). Osadnicy byli, podobnie jak w Kniewskich Błotach, ludźmi wolnymi, mogli sprzedać swoją ziemię, zaś po śmierci gospodarza ziemię dziedziczyli spadkobiercy. Zanotowano nazwiska pierwszych osadników z 1601 roku. Byli to: Maciej Giessen - sołtys, następnie: Bardin, Wrent, Conwent, Kaspar, Wiebent, Daniel Neufeld, Hans Westerwig, Dawid Haddis. Byli wyznania kalwińskiego (?). Już w 1604 roku wybudowali dla swoich dzieci własnym kosztem szkołę. Według źródeł, do miejscowości przybywało nadal wielu następnych osadników "olęderskich". W 1666 roku niedawno założoną osadę spustoszyła powódź, jednakże jak zapisano - nie ze strony morza, a od Strugi Karwieńskiej (dzisiaj rzeczka Karwianka), która wylała i dokonała spustoszeń na polach, łąkach i w obejściach. Widocznie ówczesne, pierwsze urządzenia przeciwpowodziowe nie spełniły swego zadania. Natomiast później, aż do czasów współczesnych nie zanotowano nigdy powodzi w takiej skali a jedynie lokalne podtopienia, w wystarczającym stopniu kontrolowane i opanowywane.

W końcu XIX wieku mieszkańcy Karwieńskich Błot trudnili się gospodarką hodowlaną (głównie konie i bydło mleczne) i częściowo rybołówstwem morskim. Jako ciekawostkę należy podać iż już w owym czasie (około 1880 roku) Karwieńskie Błota były znane jako uzdrowisko lub wieś turystyczna, gdzie przybywano zażywać kąpieli morskich. Świadczy o tym także interesująca książeczka w dwóch tomach "Karwenbruch an der Ostsee" wydana w 1939 roku, którą można określić jako przewodnik krajoznawczy i historyczny po wsi i okolicy. Pominąwszy jaskrawo nacjonalistyczne komentarze, treść publikacji wnosi wiele ciekawych informacji o unikatowej na tych terenach gospodarce wiejskiej dawnej wsi "olęderskiej". Już wówczas zauważono niezwykłą odrębność kulturową wsi i dano temu wyraz w popularnym opracowaniu. W zbiorze ilustracji zamieszczono między innymi rysunek charakterystycznej zagrody "olęderskiej", fragment układu rowów melioracyjnych zapełnionych wodą i chroniącym żyzne ("paśne") łąki, typy antropogeniczne gospodarzy i innych mieszkańców wsi (określanych jako "niemiecka gospodyni", "niemiecki gospodarz", itd.), także znaki poszczególnych gospodarzy "olędrów", stary nagrobek z dawnego cmentarza mennonitów oraz inne ciekawostki związane z kulturą "olędrów". Zamieszczono także dramatyczne zdjęcia dużej powodzi z roku 1914, która przyszła od strony morza. W tekście znajdujemy bardzo obszerny rys historyczny z wymienieniem wszystkich nazwisk pierwszych osadników i wyraźnym określeniem ich jako "holandry". A zatem już przed II wojną światową wieś Karwieńskie Błota fascynowała swoją odrębnością i była miejscowością którą wysoce ceniono za jej wartości historyczne i etnograficzne.

Po wojnie wieś otrzymała podwójną strukturę. Częściowo zachowały się tu indywidualne gospodarstwa rolne lecz jednocześnie, z uwagi na prawie całkowite jej opuszczenie przez dotychczasowych mieszkańców, utworzono tu Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. Do spółdzielni należeli także poszczególni rolnicy indywidualni, którzy w dobrej wierze pomagali podźwignąć się zniszczonej po działaniach wojennych i ogólnym zaniedbaniu wsi. Utrzymując generalny układ rozłogu unowocześnili system odwadniająco-nawadniający, wprowadzono pompy parowe i potem elektryczne, likwidując wietrzne wiatraki-pompy. Z uwagi na bardzo atrakcyjne położenie nad samym brzegiem morza, powoli wróciła także funkcja turystyczna. Z początku wynajmowano pokoje dla letników a ostatnio rozpoczęto na masową skalę dzielnie terenu pod budownictwo letniskowe.

Analiza krajobrazowa - układ i kompozycja.

Obie miejscowości, zarówno Kniewskie jak i Karwieńskie Błota, są wsiami w typie rzędówki bagiennej. Charakteryzują się planem w postaci jednej, wyjątkowo długiej (Karwienskie Błota około 3 km), głównej ulicy wiejskiej, po której obu stronach zlokalizowane były w pewnych odstępach od siebie zagrody. Sytuowano je - i częściowo widocznej jest to do dzisiaj - na sztucznie usypanych wzniesieniach, czyli "terpach". Zabezpieczało to przed mniejszymi powodziami a zwłaszcza przed regularnie występującymi podtopieniami wiosennymi. Część zagrodowa działki oddzielona była od głównej drogi wiejskiej głębokim, towarzyszącym głównej drodze na całej jej długości, rowem. W związku z tym, na każdą posesję wjazd prowadził przez most. W części ogrodowej działki znajdowały się uprawy użytkowe "dla domu", czyli sad i warzywnik, często małe kartoflisko. Znaczącym elementem zagród było ich akcentowane wydzielenie w przestrzeni. Nie tylko za pomocą rowów melioracyjnych ale także sadzonymi żywopłotami i szpalerami - wierzbowymi i olszowymi. Ten geometryczny, regularnie rozmierzony układ przestrzenny, wyjątkowo wyraziście organizował obraz miejscowości. Sprawiał wrażenie wysokiej klasy ładu przestrzennego, uporządkowania i swoistej "porządności" (logiczności) tutejszej gospodarki przestrzennej.

W obu wsiach najdawniejsze zagrody były najprawdopodobniej typu długiego, czyli jednobudynkowe, łącząc funkcję mieszkalną, inwentarską i składową. Budynki takie częściowo zachowały się do dzisiaj, zwłaszcza w Karwieńskich Błotach. W porównaniu ze skalą zabudowy spotykaną na Żuławach Wiślanych, zabudowa obu wsi nie była okazała. Budynki były kryte pierwotnie strzechą, jeden taki obiekt zachował się do 1998 roku w Karwieńskich Błotach. W późniejszym okresie, około pocz. XIX wieku, większość budynków otrzymała pokrycie materiałem trwałym - dachówką ceramiczną.

Rozłóg pół, integralny element każdej historycznej wsi, wyjątkowo dobrze zachował się we wsi Karwieńskie Błota, jako idealnie regularny układ geometryczny, którego czysty kształt prostokąta możemy prześledzić na archiwalnym materiale kartograficznych począwszy od mapy Schröettera z 1796 roku. Częściowo zmodernizowany w latach 50-tych XX wieku zachował jednak w rozstawie głównych rowów melioracyjnych miarę łanu "olęderskiego". Układ i geometria rozłogu są doskonale czytelne do dzisiaj. We wsi Kniewskie Błota, z uwagi na położenie wsi równolegle do wijącej się swobodnie rzeki Redy, rozłóg nie jest tak regularny. Przebieg rzeki powtarza w tej miejscowości także główna droga wiejska. We wsi Kniewskie Błota zachowało się także obustronne obsadzenie drogi wiejskiej, wyraziście akcentując w otaczającym krajobrazie układ całości.

Dwie drogi "rozwoju" - współczesne kształtowanie krajobrazu historycznego wsi "olęderskiej"

Jak już zasygnalizowano w rysie historycznym, obie wsie w dzisiejszej dobie spotkał różny los i inny kierunek współczesnych przekształceń.

Wieś Kniewskie Błota jest obecnie typowym przykładem podupadającej wsi rolniczej, gdzie następuje szybka wymiana substancji budowlanej. Pojawiają się nowe obiekty mieszkalne i gospodarcze o różnej, w większości nijakiej architekturze, budowane raczej tanio, na krawędzi prowizorki. Stare obiekty niszczeją i są rozbierane, zaś nowe najczęściej nie respektują historycznego układu przestrzennego siedliska. Współczesne wymagania odnośnie warunków mieszkania i gospodarki rolnej skutecznie likwidują typ dawnej zagrody "olęderskiej", czyli jednobudynkowej. Podobnie zanikają niewielkie wzniesienia "terpy", gdyż w mniemaniu współczesnych mieszkańców są niepotrzebne, stają się wysypiskami śmieci i gruzu zaś nowy, pojedynczy budynek domu mieszkalnego stawiany jest w zupełnie innym miejscu. Siedliska które zmieniły rolę z zagrodowej, są nadmiernie zagęszczane, gdyż budują się tu najczęściej dzieci gospodarzy z uwagi na łatwość pozwolenia na zabudowę w ramach własnej działki siedliskowej.

Jednakże jako całość, wieś zachowuje wciąż swój charakter osady rolniczej, położonej w harmonijnym krajobrazie uprawowym, z czytelną i częściowo dobrze zachowującą historyczny charakter panoramą. Wyjątkowo długa, jako droga wsi "olęderskiej" o typie rzędówki bagiennej, główna droga wiejska Kniewskich Błot urzeka nietypowym, wijącym się zgodnie z biegiem rzeki Redy przebiegiem. Zachowane do dzisiaj w dość dobrym stanie obustronne zadrzewienie drogi tworzy znakomity akcent krajobrazowy wśród otwartej płaszczyzny otaczających wieś łąk i pastwisk.

Wieś Karwieńskie Błota, od dawna ceniona i o uznanych wartościach historycznych, także chroniona konserwatorsko, w chwili obecnej stała się drastycznym przykładem braku skuteczności nie tylko przepisów prawa ale również przykładem bezradności służb konserwatorskich a także częściowo miejscowej władzy oraz wszystkich osób zdających sobie sprawę z unikatowej wartości historycznego krajobrazu w makroskali. W odróżnieniu od wsi Kniewskie Błota, położenie Karwieńskich Błot spowodowało ogromne zainteresowanie tą miejscowością pod kątem jej wykorzystania turystyczno-rekreacyjnego. Przylegająca bezpośrednio do brzegu otwartego morza miejscowość, stała się wielce poszukiwanym miejscem wakacyjnego wypoczynku. Transformacja ostatnich lat spowodowała większą swobodę w dysponowaniu wszelką własnością, nie tylko prywatną. W przypadku Karwieńskich Błot, można rzec, iż wolność ta zmieniła się w dramatyczną anarchię. Istniejąca na prawie połowie areału historycznego "olęderskiego" rozłogu wsi, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, ratując się chwilowo przed upadłością, postanowiła rozprzedać swój teren (łąki). Obowiązujące do dzisiaj przepisy prawne dozwalające każdy podział nieruchomości spowodowały, że i na zabytkowym rozłogu wydzielono około 3 000 działek rekreacyjnych, w pierwszej fazie nie zmieniając ich przeznaczenia (trwałe użytki zielone, rola). Spółdzielnia sprzedała działki pomimo wyraźnego zapisu w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego o zakazie jakiejkolwiek zabudowy na terenie zabytkowego rozłogu "olęderskiego". Wymóg ten postawił konserwator zabytków i został on uwzględniony i uchwalony.

Jednak od momentu sprzedaży działek rozpoczęły się zabiegi o przekwalifikowanie gruntów, rozpoczęło się stawianie "altanek" i "domków na narzędzia", stawianie obiektów na kołach ("wozy Drzymały" - jako zabudowa nietrwała) itp. Należy przyznać, iż władze gminy, zdając sobie sprawę z wartości kulturowych i krajobrazowych Karwieńskich Błot, bardzo konsekwentnie utrzymują w mocy wszelkie zapisy obowiązującego planu i starają się środkami administracyjnymi (nadzór budowlany) powstrzymać lawinę substandardowej zabudowy. W roku 1997 wieś Karwieńskie Błota wraz z jej historycznym rozłogiem została rozporządzeniem wojewody gdańskiego włączona w granice Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Otrzymała zatem jeszcze jedną, wydawało by się silną ochronę, jako obszar o wysokich wartościach przyrodniczo-kulturowych. Niestety, nowi właściciele działek, nadal walczą zacięcie o zniesienie ochrony krajobrazowej i konserwatorskiej na tym terenie.

W tym miejscu należy wspomnieć o jeszcze jednej konsekwencji tego stanu rzeczy. Tereny wokół wsi Karwieńskie Błota posiadają również wysokie walory nadmorskiego położenia. Pomimo, iż są to podmokłe i zmeliorowane sztucznie łąki, w odczuciu wielu osób, zwłaszcza z głębi kraju, nadają się także na działki rekreacyjne - podobnie jak przecież stało się to w Karwieńskich Błotach.

Otóż pojawiło się ostatnio zjawisko swego rodzaju spekulacji gruntami i po wykupieniu od rolników bądź innych podmiotów gospodarczych (również likwidowanych spółdzielni rolnych), właściciele tych terenów oferują na sprzedaż następne działki, tym razem w liczbie ... 7 000! Podzielone tereny rozciągają się w kierunku wschodnim i częściowo zachodnim od Karwieńskich Błot i zawłaszczają najpiękniejsze otwarte tereny dawnych "błot" nadmorskich. W chwili obecnej władze gminy zdają sobie sprawę z wręcz katastrofy ekologiczno-krajobrazowej a także zbliżającej się katastrofy finansów gminy, która będzie zobowiązana do stworzenia infrastruktury technicznej dla nowych działek o przeznaczeniu nierolniczym. Opracowywany obecnie nowy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy uwzględnia wszelkie zapisy ochronne w stosunku do tych terenów, jednak jego uchwalenie zależy w dużej mierze od społeczności lokalnej, która jak na razie widzi jedynie szansę aktywizacji pobliskich miejscowości i możliwość sezonowego zarobku.

Wnioski

W przypadku wciąż jeszcze zachowanego w makroskali historycznego krajobrazu wsi Kniewskie Błota, nakazem chwili jest jak najszybsze opracowanie szczegółowych wytycznych konserwatorskich do przyszłych, ewentualnych planów zagospodarowania przestrzennego. W fazie studium uwarunkowań i kierunków rozwoju danej gminy należałoby bezwzględnie nadać miejscowości Kniewskie Błota status obszaru chronionego kulturowo i wnioskować o objęcie tej wsi miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego jako całości (dla obrębu wiejskiego). W ewentualnym planie powinny znaleźć miejsce zapisy regulujące formę przestrzenną siedliska, ich wzajemne relacje przestrzenne (sytuację na planie wsi) oraz ramowe wskazówki dla rodzaju i formy zabudowy. Każde inne rozwiązanie z zakresu planowania przestrzennego, polegające na opracowaniu fragmentu miejscowości, np. dla cząstkowych bieżących potrzeb inwestycyjnych, grozi dezintegracją reliktów jeszcze widocznego tu krajobrazu historycznego.

Odrębnym zagadnieniem jest zaproponowanie optymalnego sposobu wykorzystania przestrzeni dawnej wsi rolniczej w czasach, gdy funkcja ta w niektórych miejscowościach wyraźnie ulega zanikowi. Wieś Kniewskie Błota jest wsią trudną do przeorientowania pod względem funkcji. Paradoksalnie, być może dzięki temu, została on w pewnym sensie uratowana przed większą deformacją krajobrazowa. Nie była bowiem dobrym miejscem ani na hurtownie, ani małe fabryczki, bądź funkcję masowej rekreacji. Należy jednak zastanowić się, i to nie tylko w odniesieniu do tej miejscowości, nad przyszłością podobnych osiedli wiejskich. Atutem Kniewskich Błot może być ich położenie niedaleko Jeziora Żarnowieckiego, wielkiego akwenu o dużym potencjale rekreacyjnym. Może zatem należy podjąć próbę przekształcenia tej miejscowości w nietypową, wielce oryginalną wieś letniskową, o wyraźnie specyficznym klimacie historycznej wsi, wsi "olęderskiej"? Może nawet w formie "skansenowej", gdzie całość przestrzeni wiejskiej byłaby podporządkowana rzadko spotykanym, specyficznym i charakterystycznym jedynie dla wsi "olęderskiej", formom zagospodarowania, odtworzonym w postaci dosłownej rekonstrukcji ?

Sytuacja w Karwieńskich Błotach jest niestety bardzo typowa dla ubożejącego społeczeństwa wiejskiego, które nie chce i nie może czekać na bardziej prawidłowe zorganizowanie funkcji turystycznej i wypoczynkowej, wymagające większych nakładów finansowych za to przynoszące stały zysk. Historia współczesnych przekształceń w tej wsi jest wyjątkowo dobrym przykładem niebezpieczeństwa jakie grozi wielu naszym krajobrazom historycznym. Przykład ten jest być może wyjątkowo drastyczny, ponieważ nie nastąpiło tu żadne zaniedbanie ze strony służb odpowiedzialnych za ochronę wartości kulturowych i przyrodniczych. Obrazuje jednak ogromną wagę problemu braku zrozumienia dla pewnych wyższych wartości, zarówno wśród społeczności lokalnych jak i tych, którzy owe wartości chcą wykorzystać dla siebie - a w konsekwencji - wyłącznie dla siebie. W chwili obecnej wydaje się, iż nie można wskazać żadnego, dobrego rozwiązania problemu. Rozpoczęte, wspólne działania lokalnej władzy oraz urzędów służb konserwatorskich zmierzają do wyegzekwowania usunięcia nielegalnej (trwałej!) zabudowy i przywrócenia stanu początkowego (jedynie podział gruntów). Od tego uzależnia się dalsze postępowanie i ewentualne wykonanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obrębu wiejskiego wsi Karwieńskie Błota. Niemniej, nawet po uzyskaniu zadowalającego stanu tej przestrzeni (likwidacja zabudowy), wobec faktu istnienia tysięcy właścicieli, trudno będzie uchwalić plan zagospodarowania z jednej strony trwale i skutecznie chroniący historyczny podział "olęderskiego" rozłogu a z drugiej pozwalający na tak masową zabudowę rekreacyjną.

Na zakończenie wypada może zasygnalizować jeden ze sposobów rozwiązywania podobnych problemów. Szczególnie w przypadkach, kiedy zachodzi tak ogromna sprzeczność interesów i złożoność problemu. Warto pomyśle o możliwość wykupu przez Państwo pewnych terenów, obiektów lub czy zespołów obiektów, które mają szczególne znaczenie dla ogólnonarodowego dziedzictwa kulturowego. W przypadku wartości przyrodniczych, częściowo podobną formę już się w Polsce praktykuje, np. w odniesieniu do terenów rezerwatów. Jeśli chodzi o większe obszary czynią tak jedynie państwa bogate, bazując następnie na pomocy wolontariuszy przy utrzymaniu takiego terenu w pożądanym stanie (przykładem renowacja i budowa zniszczonych murków na polach dawnych, opuszczonych farm angielskich w celu zachowania charakterystycznego rysu krajobrazowego pewnych obszarów w Anglii). Wieś Karwieńskie Błota była przedmiotem zainteresowania jako całość (!) pewnego zagranicznego inwestora, który widział w tej historycznej przestrzeni doskonały materiał na pełną rekonstrukcję dawnej wsi "olęderskiej" i wykorzystanie jej jako unikatowego ośrodka wypoczynkowo-turystycznego. Niestety było to zbyt nieznane pod względem prawnym rozwiązanie.

Wydaje się, iż jedynie wzrastająca świadomość społeczeństwa w odniesieniu do dóbr kultury, daje pewne prawdopodobieństwo powodzenia w zbiorowej ochronie naszego krajobrazu kulturowego.

Literatura
1. Baranowski I., Wsie holenderskie na ziemiach polskich, [w:] Przegląd historyczny, T. 19, Z. 1, Warszawa 1915;
2. Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, pr. zbiorowa, Wyd. Morskie Gdańsk 1978;
3. Lipińska B., Ochrona historycznego krajobrazu wiejskiego a jego przekształcenia funkcjonalne, [w:] Kierunki planowania przestrzennego i architektory współczesnej wsi - problemy przebudowy i modernizacji istniejących struktur na obszarach wiejskich, Mat. konferencyjne VI Konferencji Naukowej Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej, Białystok 1994 r;
4. Lipińska B., Marsz A., Medowski T., Charakterystyka przyrodniczo-kulturowa krajobrazu zlewni rzeki Karwianki, [w:] Ekologia rejonów lądowych, przybrzeżnych i morskich Bałtyku - ochrona i kształtowanie, mat. konferencyjne, część 2 - Środowisko lądowe, Gdańsk 1993;
5. Lück K., Lattermann A., Unsere Heimat. Karwenbruch an der Ostsee (Karwieńskie Błoto) - Wirtschaft und Volksulturkunde, Poznań 1939;
6. Medowski T., Środowisko kulturowe - studia wdrożeniaowe na przykładzie wsi "olęderskiej" Karwieńskie Błota w gminie Krokowa, [w:] Zeszyty Syntezy Kulturowych Wartości Przestrzeni Państwa Polskiego, ROSiOŚK w Gdańsku, Gdańsk 1991;
7. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Ziem historycznie z nim związanych, T. III i IV, Warszawa 1882;