Dom mieszkalno-gospodarczy - formy domów

Typ chałupy holenderskiej właściwy jest wyłącznie dla terenów objętych tą kolonizacją i nie występuje nawet na terenach bezpośrednio z nimi graniczących. Dlatego też tak łatwo, tam gdzie zachowały się budynki reprezentujące ten styl budowania, możemy określić zasięg tego osadnictwa. Pisząc "dom" czy "chałupa holenderska" bardzo często mamy na myśli właściwie jednobudynkową, złożoną z wielu elementów zagrodę charakterystyczną dla holenderskich wsi. Większość z zachowanych budynków powstała pod koniec XIX i na początku XX w. Jednak napotkać możemy i takie, które powstały na początku XIX w., zwłaszcza w okolicach Płocka.

Na terenie Mazowsza wyróżniamy trzy typy domów zamieszkiwanych przez kolonistów holenderskich. Najpowszechniej występujące, zachowane do dnia dzisiejszego w największej liczbie określić można jako rzędowe, niemieckie lub typu Langhof ^[1].Mieszczą one pod wspólnym dachem część mieszkalną i gospodarczą, złożoną z obory i stodoły, ustawionych w jednej linii, jedna za drugą. Domy takie masowo budowane były na zasiedlonych terenach, przede wszystkim przez kolonistów pochodzenia niemieckiego, którzy zdominowali to osadnictwo w XVIII i XIX w. (również i na pozostałych terenach objętych tą kolonizacją). Jest to jednocześnie najstarsza i najprostsza forma budynku właściwa dla tej kolonizacji.

Drugi typ budynku, bardzo popularny na Żuławach, na Mazowszu występuje jednostkowo. Charakterystyczny jest dla pierwszego, najwcześniejszego okresu zakładania wsi holenderskich w XVI i XVII w. Nosił on nazwę domu kątowego lub też fryzyjskiego (Winkelhof i Kreuzhof) ^[2]. Zagrodę fryzyjską stanowił dom zawierający pod wspólnym dachem wszystkie budynki, stykające się ze sobą pod różnymi kątami. Z przodu dobudowana była zwykle mała przybudówka mieszkalna, nieraz piętrowa, która służyła seniorom rodziny za mieszkanie. Za nią rozpościerał się właściwy budynek mieszkalny, dalej obora i stajnia, za nimi stodoła. Między stodołą i stajnią dobudowano prostopadle do budynku pomieszczenie przeznaczone na paszę. Na interesującym nas terenie omawiany charaktermają tylko dwa budynki: z Sadów koło Płocka (nr 17), zbudowany w początku XIX w. oraz z Nowego Kazunia, powstały na początku XX w. ^[3]

O wiele częściej niż fryzyjskie napotkać możemy zagrody typu polskiego charakterystyczne dla kolonistów polskich zamieszkujących olęderskie wsie. W zagrodzie takiej wszystkie budynki (dom stodoła, obora) sytuowane były rozdzielnie w rozproszeniu, najczęściej na planie czworoboku.Występuje ona m.in. w Nowym Secyminie ^[4].

Wyróżnione typy zagród, z wyjątkiem zagrody fryzyjskiej właściwej dla Żuław, nie były charakterystyczne dla konkretnego terenu, najczęściej występowały obok siebie, a o ich różnorodności decydowała przede wszystkim narodowość i zamożność kolonisty.

Często zdarzało się, że budynki były wyposażone w podcienia. Do dnia dzisiejszego w Nowym Secyminie nr 14 zachował się dom mający do niedawna podcień szczytowy usytuowany od strony części gospodarczej, ułatwiający magazynowanie siana i słomy na strychu. Podcień miał konstrukcję słupową wzmocnioną mieczami i zastrzałami, podpiera nadwieszony nad oborą dwuspadowy dach. Niezwykle interesująco przedstawiał się również podcień czy też ganek w budynku z Sadów nr 18 koło Nowego Dworu Mazowieckiego (rozebranym w 2000 r.). Jego istnienie w chałupie typu niemieckiego potwierdza chyba ogólną hipotezę, że przyswojenie podcienia przez budownictwo olęderskie z budownictwa typu żuławskiego nastąpiło z powodów reprezentacyjnych - było znakiem bogactwa i pozycji właściciela domu. W przypadku chałupy z Sadów podkreślają to dodatkowo elementy i detale snycerskie zdobiące budynek. Ten właśnie detal w chałupie typu niemieckiego łączy ją ponadczasowo i ponadterytorialnie z chałupą żuławską.

^[1] O. Kloeppel, Die bauerliche haus- Hof- und Siedlungslanlage im Weischel-Nogat-Delta, Danzig 1965.

^[2] Tamże.

^[3] J. Szałygin, Osadnictwo holenderskie na terenie obecnego województwa płockiego, "Mazowsze", 1995, nr 6 (2/95).

^[4] J. Szałygin, Osadnictwo olęderskie na terenie województwa stołecznego i jego ochrona, "Ochrona i Konserwacja Zabytków", 1997, nr 4.