Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Rozplanowanie zagrody

POŁOŻENIE WZGLĘDEM DROGI I POLA

Teren Niziny Sartowicko-Nowskiej charakteryzują w miarę równym stopniu zagrody zespolone jak i rozproszone.
Większość domów położona jest przy głównej drodze biegnącej przez daną wieś (lub w niewielkiej od niej odległości). Działki, na których stawiane są poszczególne elementy zagrody, przybierają kształt kwadratu lub równoległoboku^[1]. Dziedziniec usytuowany jest przeważnie od pola^[2].
Kalenicowo względem drogi ustawionych jest 44 domów, 23 natomiast szczytowo. Większa ilość tych pierwszych wynika ze znacznych rozmiarów działek na tym obszarze. Ustawienie szczytowe było prawdopodobnie wynikiem gęstszej zabudowy wsi^[3]. Zauważalne jest to w miejscowościach Dragacz, Wielki Lubień i Mątawy.
Wolnostojąca stodoła ustawiona jest równolegle lub prostopadle do budynku mieszkalnego (zawsze zamykając jeden bok dziedzińca)^[4]. W zależności od niej ustawione są inne pomieszczenia. Budynki inwentarskie zawierały pod jednym dachem oborę, stajnię i chlew.
Do najlepiej zachowanych układów należy zagroda Mątawy 28. Dom mieszkalny, wolnostojący z wystawką ustawiony jest kalenicowo do drogi. Równolegle do niego po drugiej stronie dziedzińca postawiona jest stodoła. Prostopadle do nich stoi obora. Na środku dziedzińca znajduje się studnia. Chata Krusze 4 w kształcie litery L ustawiona jest kalenicowo (części mieszkalnej) do drogi. Stodoła załamując się pod kątem prostym zamyka drugie skrzydło dziedzińca. Po jego drugiej stronie równolegle do budynku mieszkalnego zachowana jest wozownia i chlew. Podobny układ znajduje się w Dragaczu 58. Dom wolnostojący ustawiony jest kalenicą do drogi. Równolegle do niego po drugiej stronie dziedzińca znajduje się budynek gospodarczy. Prostopadle do nich skierowana jest stodoła, zamykając podwórze.
Bardzo ważnym elementem zagrody były sady i ogrody (il. 7

)^[5]. Dziś tradycja ta nie jest już podtrzymywana, jedynie w kilku obejściach możemy zauważyć kwiaty przed domem. Czasem przy zagrodzie rosną jeszcze drzewa, pierwotnie osłaniające dziedziniec z jednej lub dwóch stron, stanowiąc niegdyś wertykalną dominantę całej zagrody. Bardzo rzadko można również spotkać elementy małej architektury. Jedynie w murowanym obejściu Mątawy 3, zachowana do dziś jest kuta brama wjazdowa (il. 8

), z inicjałami właściciela H. M (Herbert Worm).
Dobitnie obrazuje to skalę i tempo niszczenia zabytkowych elementów zagrody, której w pełni, dziś już na tym terenie spotkać nie można.

FORMA DOMU

Na Nizinie Sartowicko-Nowskiej znajdują się obecnie trzy typy domów charakterystycznych dla osadnictwa olenderskiego (il. 9

).
Wśród 67 obiektów 29 połączonych jest z częścią gospodarczą. Wśród nich bardzo nieliczna grupa posiada stodołę pod jednym dachem.
Dom mieszkalny zespolony z pomieszczeniami gospodarczymi o układzie liniowym (Langhof) charakterystyczny jest dla całego XIX w., choć jako forma najstarsza i najprostsza bardziej popularna jest w 1 połowie stulecia. Zagrody z początku wieku charakteryzuje usytuowanie części gospodarczej w jednej konstrukcji z domem mieszkalnym^[6]. Od lat 30. część mieszkalną od gospodarczej (która przybiera coraz większe rozmiary) zaczyna odgradzać ceglana ściana przeciwogniowa (il. 10

)^[7]. Większość budynków niezależnie od czasu budowy posiada równą wysokość i szerokość z częścią gospodarczą^[8].
W gospodarstwie Bratwin 39 i Krusze 4 stodoła załamuje się w kształcie litery L. Układ ten wytworzył się poprzez przesunięcie stodoły w stosunku do części mieszkalnej o 90^o. Obiekt w Bratwinie posiada współczesną stodołę, nawiązującą jednak w partii rzutu do oryginału^[9].
Niewykluczone, że na terenie tym istniały także zagrody zespolone krzyżowe^[10].
Największą ilość, 36 obiekty, stanowi zagrodę rozproszoną. Ten ostatni typ rozwoju domu olenderskiego na terenie Niziny wyodrębnia się już w latach 30. XIX w., a pod koniec trzeciej ćwierci wieku staje się formą dominującą. Wraz z oddzielonymi zabudowaniami zagrody te tworzą wewnętrzne dziedzińce.
Na terenie tym zachował się jeden dom z wystawką - Mątawy 28. Jest on przykładem końcowego stadium kształtowania się tego typu, gdzie podcień znajduje się na osi środkowej ściany wzdłużnej. Sam budynek nie jest połączony z częścią gospodarczą, a wraz ze stodołą i oborą tworzy dziedziniec.
Wiadomo, że na terenie tym znajdowało się więcej domów z wystawkami. W dostępnych materiałach udało się dotrzeć do ikonografii takowych w Wielkim Lubieniu^[11], Wielkim Zajączkowie^[12], Sartowicach^[13] oraz dwóch w Mątawach^[14]. Obiekty z Wielkiego Lubienia, Mątaw i Wielkiego Zajączkowa posiadają podcień od strony kalenicy. Są to budynki połączone z częścią gospodarczą. Nieco inaczej przedstawia się drugi obiekt z Mątaw. Podcień w nim zawarty znajduje się w szczytowej części obory. Zdaje się on nawiązywać do drugiego typu domu żuławskiego z podcieniem. Najciekawszym przykładem jest jednak dom z Sartowic z podcieniem wysuniętym na całej długości kalenicy, posiadając ściany szkieletowe. Czy jest to zatem również wytwór osadnictwa olęderskiego?
Około poł. XIX w. następuje regres wystawki, nad budynkiem pojawia się ścianka kolankowa. Dach jak i wystawka stają się coraz bardziej płaskie, przeobrażając się w werandę^[15].
Ganki zachowały się w dwunastu obiektach^[16]. Wszystkie posiadają formę wydłużonego prostokąta, przyległego jednym dłuższym bokiem do elewacji. Przykrywa je w większości dwuspadowy daszek^[17]. W większości znajdują się w ścianie wzdłużnej, jedynie w przypadku Wielkiego Lubienia 47 (il. 11

) i Wielkiego Zajączkowa 33 (il. 12

) ustawione są w ścianie szczytowej. Ganki murowane (najprawdopodobniej współczesne) znajdują się w Osieku 11, Dragaczu 117 i w Wielkim Komórsku ul. Nowska 5. Pozostałe zbudowane są w konstrukcji szkieletowej. Przykryte są papą, czasem eternitem. Ich jedynym elementem zdobniczym są ażurowe szczyty oraz bariery tralkowe. W większości są one otwarte nad barierą. Ganek stanowi formę rozpowszechnioną w 3 ćw. XIX wieku. Zdarza się, iż są dobudowywane w 4 ćw. XIX w. i na początku XX w. do domów już istniejących^[18]. Jako element pierwotny postawione zostały zapewne przy domach Wielki Komórsk ul. Grudziądzka 17, Wielkie Zajączkowo 33 i Mątawy 52. Ich forma nie odbiega od ganków podmiejskich stawianych w tym czasie^[19].
Stopień zniszczenia domu w Dolnej Grupie 11 i Wielkim Stwolnie 33 nie pozwala na identyfikację typu zagrody.
Nizinę Sartowicko-Nowską charakteryzuje dość spora liczba ostatniego stadium rozwoju zagrody olęderskiej. Poza układem rozproszonym odnajdujemy tu typowe zabudowy zespolonej liniowej i kątowej. Jeden zachowany dom z wystawką daje pogląd na kształt tej zabudowy, która w przeszłości była tu liczniej prezentowana.

UKŁAD PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNY

Próba charakterystyki rozplanowania poszczególnych pomieszczeń wydaje się bardzo trudna. Jest to element ulegający najczęstszym przekształceniom w domu. Do 24 obiektów na Nizinie Sartowicko-Nowskiej sporządzone zostały rysunki rzutów partii przyziemia^[20]. Stanowić one będą podstawę w rozważaniach na temat układów przestrzennych wnętrz, dając obrazowy ich pogląd^[21].
Wszystkie domy charakteryzuje dwutraktowy układ pomieszczeń. Wejście główne znajduje się zawsze w ścianie frontowej na osi środkowej, bądź bliżej ściany szczytowej (drugie rozwiązanie charakterystyczne jest dla domów z 1 poł. XIX w.). Prowadzi ono do sieni, przeważnie przelotowej połączonej z kuchnią w drugim trakcie. Od nich prowadzą wejścia do pomieszczeń, przeważnie czterech (ilość ich zależna jest m. in. od stanu majątkowego właściciela)^[22]. Kuchnia może się także znajdować przy ścianie wzdłużnej obok sieni. Wtedy część tylna tworzy komorę lub kuchnię zimową. Jeśli w budynku znajduje się "czarna kuchnia"^[23], wtedy sień i kuchnia ulega podziałowi na dwa oddzielne pomieszczenia^[24].
Obiekt w Dragaczu 117 jest charakterystycznym przykładem domu dwurodzinnego. Obok sieni znajdują się cztery pomieszczenia po jednej jej stronie. Zaraz za sienią znajdują się kuchnie, potem izby (po drugiej stronie sieni znajdują się jeszcze dwie izby). Obie części domu nie są ze sobą skomunikowane. Dom wielorodzinny mógł znajdować się także w Wielkim Stwolnie 46^[25].
Niektóre obiekty z końca XIX w. charakteryzuje uproszczenie układu przestrzennego. Rzuty mające prawie formę kwadratu dzielą się na sień, kuchnię i dwie izby^[26].
Forma domu, czy jest to zagroda zespolona czy rozproszona nie ma większego wpływu na układ wnętrza. Odznacza się to jedynie występowaniem przejścia w ścianie przyległej do części gospodarczej. Przejście to mogło znajdować się w sieni jak i komorze za nią. Przeważnie były to jedne drzwi, choć zdarzały się także w większych gospodarstwach dwa lub trzy wejścia.
Każde pomieszczenie w domu doświetlane jest przez okno. W izbach reprezentacyjnych znajdowały się trzy a nawet cztery otwory okienne.
Poza głównymi wejściami, w domach tych często występuje wejście w drugiej ścianie wzdłużnej. Wynika to z przelotowego charakteru sieni. W budynkach z drugiej połowy wieku występują także wejścia na osi środkowej ściany szczytowej.
Bardzo charakterystyczną rzeczą dla zabudowy olęderskiej są izby starków. Na omawianym terenie nie zachował się żaden obiekt posiadający takowe, natomiast znane są przykłady obiektów już nieistniejących^[27]. Z. Ludkiewicz podaje, iż przybudówkę dla rodziców mogło także spełniać pięterko nad częścią mieszkalną, ilustrując to zagrodą w Bratwinie^[28].
Poddasze również czasem posiada funkcję mieszkalną. Znajdują się tu izby, doświetlane przeważnie oknem szczytowym. W Wielkim Lubieniu 47 i Osieku 5 w połaci dachu po obu stronach znajdują się mansardy, tworzące dwa pokoje na poddaszu.
Zabudowa gospodarcza mieściła w sobie wszystkie elementy: oborę, stajnię, chlew, kurnik i stodołę^[29]. Drzwi znajdowały się zawsze po stronie szczytu, służąc do wywozu obornika. Zwierzęta wyprowadzane były drzwiami w ścianie dłuższej. Przez środek obory biegł podłużny korytarz, czasem przecięty drugim poprzecznym tworząc rodzaj krzyża^[30]. Drzwi znajdowały się wtedy w obu dłuższych ścianach.
Zachowane największe stodoły w Dragaczu 117 i Trylu 45 (il. 13

,il. 14

) posiadają po jednym klepisku i dwóch sąsiekach. Przejazd na wylot znajdował się zawsze w klepisku, sąsieki posiadały co najmniej jeden wjazd.
Czasem funkcję stodoły przejmowały strychy. W bardzo wielu przypadkach są one dwukondygnacyjne.
Pomieszczeniem spełniającym funkcję magazynową w domu były także piwnice. Bardzo popularne, umieszczane były przy jednej z dłuższych ścian budynku, pod jedną z izb lub komór. Wejścia do piwnic znajdowały się na zewnątrz lub wewnątrz w sieni albo komorze. Jedynie budynek Dragacz 117 posiada piwnicę pod całą powierzchnią domu.
Podziały wnętrz budynków mieszkalnych pomimo wielu zmian charakteryzują pewne stałe cechy. Dwutraktowy układ z sienią od podwórza i kuchnią (czasem zimową i letnią), oraz dużymi strychami często z pomieszczeniami mieszkalnymi.

KONSTRUKCJA

Budynki mieszkalne charakteryzuje dość duża rozpiętość wymiarów. Ich długość (nie licząc części inwentarskiej) sięga od ok. 9 do 20 m. Szerokość waha się w granicach od 6 do 12 m. Wysokość sięga prawie 11 m.
Głównym czynnikiem kształtującym wielkość zagrody była zamożność i status społeczny rolnika. W 3 i 4 ćw. XIX w. dominują obiekty o większej kubaturze. Na ich wielkość nie ma natomiast znaczenia typ budynku.
Fundament chaty stanowi wysoka podmurówka z kamienia polnego, przeważnie ociosanego, łączonego na zaprawą wapienną. Występuje tylko pod częścią mieszkalną. Na podmurówce znajduje się rolka cegły, dopiero na niej leży podwalina łączona w narożach na zamki ciesielskie (il. 15

).
Ściany stawiano w konstrukcji wieńcowej^[31]. Wyjątek stanowi tu zagroda Mątawy 32. Jest to kuźnia szkieletowa z pocz. XX w., zaadaptowana na potrzeby mieszkaniowe. W konstrukcji tej zbudowany był także nieistniejący budynek podcieniowy w Sartowicach.
Z biegiem lat wieniec często był wymieniany. Dom w Kruszach 39 oraz w Wielkim Komorsku ul. Grudziądzka 28, prawie połowę ścian posiada w cegle. Jedynym oryginalnym elementem ceglanym były ściany przeciwogniowe oraz kominy butelkowe (il. 16

).
Wieniec jest łączony dwojako: na obłap z ostatkami (il. 17

), charakterystyczny dla obiektów z początku XIX w. (Krusze 6, Dolna Grupa 3, Wielki Komórsk ul. Nowska 16, i ul. Grudziądzka 28) oraz na rybi ogon (il. 18

), występującym na przestrzeni całego wieku. Jeśli zawęgłowanie nie posiadało ostatków, na naroża nakładano ozdobne listwy. Zapewne nie miało to tylko charakteru dekoracyjnego. Jedna jak i druga forma chroniła przed warunkami atmosferycznymi.
Węgły, których szerokość dochodziła do 50 cm łączone są za pomocą tybli (il. 19

). W starszych budynkach belki posiadały obliny a pole pomiędzy nimi uszczelniane były mchem i gliną.
W niektórych wypadkach ściany wieńcowe łączone były z konstrukcją sumikowo-łątkową. Słupy stanowiły wzmocnienie ściany (Górna Grupa 54), jej przedłużenie a czasem ramy pod okna i drzwi (Bratwin 21, Nowe Marzy 11). W drugiej połowie XIX w. pojawił się nowy element - ścianka kolankowa. Budowana w konstrukcji szkieletowej, oszalowanej, opierała się na belkach stropowych. Podnosiła wysokość dachu, zwiększając powierzchnię użytkową strychu. Dopiero na niej opierała się konstrukcja dachu.
Więźba dachowa budowana była w konstrukcji jętkowej lub stolcowej. W przypadku tej pierwszej (il. 20

), krokwie usztywnione były jedną lub dwiema jętkami. Więźba stolcowa oparta była na płatwiach, które z zastrzałami tworzyły ramę wzdłużną (il. 21

). Elementy łączone były na czopy lub nakładki kołkowane. Częstym elementem więźby są również podłużne wiatrownice.
Do dnia dzisiejszego kilka domów krytych jest strzechą, choć w XIX w. bardzo popularnym nakryciem była dachówka. Największą ilość przykrywa obecnie eternit. Zdarzają się także dachy kryte blachą, papą oraz płytami cementowymi.
Piwnice budowane z cegieł posiadały strop "Kleina".
Podłogi pierwotnie były najczęściej deskowe. W kuchni i sieni zdarzają się posadzki ceglane.
We wszystkich chatach znajdują się stropy belkowe, przeważnie deskowe, czasem o sfazowanych belkach. Obecnie wiele stropów podbitych jest płytą.
Pomieszczenia gospodarcze przeważnie postawione są z cegły. Jedynie w budynkach z pierwszej połowy wieku część gospodarcza jest drewniana.
Za ceglaną oborą znajdowała się stodoła. Czy była ona zespolona czy stała oddzielnie, zawsze budowana była w konstrukcji szkieletowej, odeskowanej.

^[1] Osadnik sam wybierał najdogodniejsze miejsce na polu. Uzależnione było ono przeważnie od warunków naturalnych terenu. Tak też było najprawdopodobniej na terenie Niziny, na co wskazuja zachowane XIX wieczne mapy. Por. M. Warchoł, op. cit., s. 58; APB, Inwentarz zbioru drukowanych map topograficznych, sygn. 1/75.
^[2] Ułatwiało to komunikację oraz dostęp do prac polowych.
^[3] Wg. Z. Ludkiewicza domy sytuowane szczytowo należały do wielkich zagród włościańskich. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 96. Rozplanowanie takie posiadają domu w Wielkim Lubieniu 47 czy Mątawach 54, lecz nie można uznać tego za regułę.
^[4] Z. Ludkiewicz podaje, iż stodoły stawiane były przeważnie równolegle do domu. Por. Ibidem. Znane są jednak również ustawienia szczytowe i to w dużych gospodarstwach rolnych np. w Dragaczu 117, Wielkim Lubieniu 47.
^[5] Ibidm, s. 84.
^[6] Układ taki posiada chata Michale 68, Dolna Grupa 3, Dolna Grupa 81, choć znane też są przykłady znacznie późniejsze jak Fletnowo 30 (3 ćw. XIX w.).
^[7] Tak wydatne murowane ściany znajdują się w zagrodach: Bratwin 39, Mątawy 54, Mątawy 27, Osiek 5, Wielki Lubień 47, Michale 9, Tryl 40.
^[8] Układ o nierównej wielkości poszczególnych elementów, charakteryzuje obecnie zagrody, które uległy późniejszym przekształceniom (przeważnie różnica polega na wysokości samego dachu). Z obiektów nie zachowanych układ taki występuje w zagrodzie z Mątaw, być może jako jedyny oryginalny nawiązujący do zagród opisywanych przez O. Kloeppela. Por. O. Kloeppel, op. cit., 179.
^[9] Katalog zabytków z 1977 roku opisuje takowy typ zabudowy również w Wielkim Lubieniu. W książce H. Wiebe znajduję się zdjęcie zagrody w kształcie litery L z Wielkiego Stwolna. Por. H. Wiebe, op. cit., s. 26; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie..., op. cit., s. 13.
^[10] Wg. przekazu mieszkańców domy takie znajdowały się w miejscowości Dolna Grupa. Zdaje się to potwierdzać mapa z drugiej połowy XIX w. Por. zbiory specjalne Miejskiej i Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszcz [dalej: zs. MiWBPwB] sygn. C.III 2051
^[11] Wielki Lubień 7. Por. Łęga W., Okolice Świecia, Gdańsk 1965, il. 14 ; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie..., op. cit., s. 13.
^[12] Wielkie Zajączkowo 8 (38). Por. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie..., op. cit., s. 60; Fotografia domu z Zajączkowa 38, Muzeum Etnograficzne Toruń [dalej: MET], sygn. I 271 83, I 270 83, I 269 83.
^[13] Fotografia domu z Sartowic Dolnych, MET, sygn. I 605 59, I 604 59, I 603 59.
^[14] Mątawy z podcieniem szczytowym obory. Por. W. Łęga, il. 15 .
^[15] E. Okoń, op. cit., s. 114.
^[16] Są to: Dragacz 56, 117, Wielki Komórsk, ul Grudziądzka 17, ul. Nowska 5, Krusze 4, Mątawy 52, 35, Michale 9, Osiek 2, 11, Wielki Lubień 47, Wielkie Zajączkowo 33.
^[17] Jedynie Osiek 2 posiada dach jednospadowy.
^[18] E. Okoń, op. cit., s. 114.
^[19] Por. H. Ratajczak, Drewniane ganki w dzielnicy Toruń-Mokre, zanikający klimat i piękno, [w:] Conserwatio est eterna creatio, Księga dedykowana prof. J Tajchmanowi, red. J. Krawczyk, Toruń 1999, s. 301-325.
^[20] Bratwin 21, Karta Ewidencji Zabytków Architektury i Budownictwa [dalej patrz: KEZAiB], oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Bratwin 38, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Dolna Grupa 12, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Dragacz 10, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Dragacz 117, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Krusze 6, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Mątawy 28, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Mątawy 35, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Mątawy 52, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Mątawy 54, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Michale 65, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Nowe ul. Kwiatowa 6, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Nowe ul. Wiślana 13, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Osiek 2, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Osiek 5, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Wąskie Piaski 68, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Wielki Komórsk, ul. Grudziądzka 17, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Wielki Komórsk, ul. Nowska 16, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Wielki Lubień 45, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Wielki Lubień 47, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Wielkie Stwolno 11, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB; Zajączkowo 33, KEZAiB, oprac. I. Jastrzębska-Puzowska, E. Sekuła-Tauer, K. Bartowski, mps, Bydgoszcz, WUOZ DB.
^[21] Wszystkie rzuty przyziemia zawarte zostały w katalogu obiektów.
^[22] Typem podstawowym jest sień z kuchnią, komorą i izbą reprezentacyjna w ścianie frontowej. Por. M. Warchoł, op. ci., s. 65.
^[23] Bardzo ważnym elementem układu przestrzennego jest system ogniowy. Większość obiektów posiada komin butelkowy. W nich znajdować mogą się dodatkowe pomieszczenia-"czarne kuchnie". Na tym terenie zlokalizowano ich 16, pełniących obecnie raczej funkcję schowków i spiżarni. Jest ona charakterystyczna dla całego XIX w.
^[24] Zdarza się to także w przypadku podziału sieni ścianką poprzeczną.
^[25] Wg. przekazu mieszkańców był to dom pracowników folwarku, w którym mieszkały dwie rodziny.
^[26] Najlepiej zachowanym przykładem tego typu jest Wiąskie Piaski 68 oraz Nowe nad Wisłą, ul. Wiślana 13.
^[27] Ukazują to zdjęcia dwóch domów w Mątawach, oraz jednego w Wielki Stwolnie z lat 40. XX w.
^[28] Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 39.
^[29] Ibidem.
^[30] Układ taki charakterystyczny był właśnie dla Niziny Sartowicko-Nowskiej oraz terenu Żuław. Por. Ibidem; O. Kloeppel, op. cit., s. 185. Potwierdzają to także przekazy samych mieszkańców.
^[31] Były to belki sosnowe lub topolowe. Czasem wierzbowe.