ENGLISH VERSION



Start | Wprowadzenie | Ściągnij e-book | Konferencja 2001 | Podziękowania | Nota prawna | Kontakt
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska
Artykuły --> Żuławy

Historia Żuław

Nazwa Żuławy Wiślane, abstrahując od ich toponimicznego rodowodu1 weszła w użycie dopiero w momencie inkorporacji tej części Prus do Korony Polskiej w 1454 r. W okresie administracji krzyżackiej tereny w delcie Wisły określano za pomocą niemieckiego terminu - Werder (wyspa)2. W średniowieczu ustalił się podstawowy podział Żuław - na Gdańskie, Wielkie Malborskie, Małe Malborskie i Elbląskie.

Żuławy Gdańskie - Danziger Werder obejmują obszar pomiędzy Pojezierzem Kaszubskim, Wisłą i Mierzeją Wiślaną z Gdańskiem na ich płn. - zach. granicy. W okresie XIV i XV w. teren ten określany był jako Żuławy Małe lub Żuławy Steblewskie, a nazwa Żuławy Gdańskie weszła w użycie, kiedy król Kazimierz Jagiellończyk włączył cześć tego terenu do posiadłości miasta Gdańska. Przyjmuje się, iż granica była określona przez koryta rzek Wisły, Motławy, Wąskiej i Nowej Wody.

Żuławy Wielkie - Grosse Werder zawierają się w ramionach Wisły i Nogatu, od Białej Góry po Mierzeję Wiślaną i Zalew. W średniowieczu północną. granicą Żuław Wielkich stanowiła rzeka Szkarpawa. Nazwa Wielkie Żuławy weszła w użycie w poł. XV w. 3

Po roku 1454 . płn - wsch. część Wielkich Żuław obejmującą tereny wsi Jankowo, Bronowo, Stare Babki, Wybicko, Szkarpawa, Świerznica, Wiśniówka, Tujsk, Groszkowo przyłączono do posiadłości miejskich Gdańska i zwano ją Szkarpawą.

Małe Żuławy Malborskie położone po wsch. stronie Nogatu, ograniczone krawędzią Niziny Warmińskiej, od płn. terenami należącymi do Elbląga - Elbinger Niederung, oraz położonymi przy zach. brzegu jeziora Druzno - Drausenniederung. W końcu. XIV w. zwane były Żuławami Fiszewskimi.

Żuławy Elbląskie tereny patrymonium miasta Elbląga, obejmujące teren na zach. od rzeki Elbląg po Nogat i od płd. sięgające po Tropy.

Historyczny zasięg poszczególnych części Żuław oznaczony na mapach Gotha i Enderscha jest najbardziej miarodajnym, bowiem późniejsze administarcyjno - polityczne podziały dla osadnictwa wiejskiego nie miały większego znaczenia.

Teren delty Wisły zasiedlany był okresowo, jak świadczą o tym znaleziska archeologiczne już w okresie neolitu. W okresie wpływów rzymskich i ożywionych kontaktów handlowych z Imperium, skąd przybywali kupcy po bursztyn zamieszkałe osady znajdowały się na terenach wyniesionych i wyspach w rozlewiskach rzeki (Grabin, Ostaszewo, Lubieszewo). W okresie wczesnośredniowiecznym prawdopodobnie Wisłą biegła granica pomiędzy osadnictwem Prusów, zamieszkujących obszar wysoczyzn na wschód od rzeki a ludnością słowiańską po jej stronie zachodniej. W IX w. po wsch. stronie granicznego pasa, jaki stanowiła delta Wisły powstało, odnotowane w źródłach Truso - emporia handlowa Wikingów. Po zach. stronie Wisły ok. 980 r. założony został gród w Gdańsku, m.in. dla utrzymania kontroli na ujściem Wisły. Te dwa ośrodki organizowały gospodarkę okolicznych regionów, wymianę handlową i inne. Kontakty musiały odbywać się pomiędzy tymi obszarami drogą wodną lub lądową przez Mierzeję, a może też i Żuławy. O ile na terenach Prusów po upadku Truso nie wykształcił się żaden większy ośrodek handlowo - polityczny, o tyle Gdańsk stał się największym grodem na Pomorzu i stolicą regionu. Tu na początku XIII w. rezydował książę Świętopełk próbujący opanować cały obszar ujścia Wisły. Należała do niego Mierzeja oraz zach. - płn. część Żuław. Ośrodkiem dla płd. części Żuław był Zantyr - gród, którego lokalizacji nie udało się ustalić, położony zapewne w rejonie Białej Góry. Przyjmuje się, iż podlegał mu obszar określany później jako Wielkie Żuławy. W okresie wczesnośredniowiecznym wzrasta zasiedlenie na terenie pomiędzy ramionami rzeki, pojawiają się osady w rejonie miejscowości: Gnojewo, Janówka, Jegłownik, Jeziernik, Kaczynos, Kamionka, Kończewice, Krasnołęka, Laski, Lichnowy, Lubieszewo, Mirowo, Nowy Staw, Stare Pole. W roku 1292 książę Mestwin nadał klasztorowi w Pelplinie wieś Giemlice, a w 1308 r. Władysław Łokietek nadał kasztelanowi tczewskiemu Jakubowi i jego bratu - Janowi kilka innych wsi: Osice, Wocławy, Wiklinę, Bystrą. Rozpoczął się wtedy proces organizowania osadnictwa na podmokłych terenach w oparciu o własność feudalną. Zapewne wówczas miały miejsce pierwsze prace melioracyjne, a pozostałością ich miała być tzw. "stara tama" ciągnąca się od Steblewa po okolice Wiślinki.

Decydującym dla historii Żuław było sprowadzenie do Polski Krzyżaków w 1226 roku .Dalekosiężnym celem Krzyżaków było podbicie terenu pogańskich Prusów i stworzenie na podbitym obszarze władztwa terytorialnego. Dla zabezpieczenia ekonomicznych i politycznych dążeń konieczne było opanowanie i pełna kontrola ujścia Wisły. Udało to się Krzyżakom w 1308 roku, kiedy opanowując Gdańsk, Tczew i inne grody pomorskie tym samym zajęli cale Żuławy. Przeniesienie stolicy Zakonu z Wenecji do Malborka w 1309 roku spowodowało, że Żuławy znalazły się w trójkącie pomiędzy trzema bardzo ważnymi politycznie i gospodarczo miastami - Gdańskiem, Malborkiem i Elblągiem, dla których już wcześniej stały się naturalnym zapleczem gospodarczym.

Za czasów krzyżackich dokonał się też podział administracyjny Żuław. Żuławy Wielkie należały do komturstwa malborskiego, rejon dzisiejszego Nowego Dworu podlegał także komturowi malborskiemu, ale wydzielonym terenem zarządzał urząd rybacki w Szkarpawie. Rejon Fiszewa - jako osobne komornictwo i cześć komornictwa Żuławki- podlegał komturowi dzierzgońskiemu, zachodnia część Żuław ( Żuławy Steblewskie) podlegała wójtowi rezydującemu w Grabinach. Część Żuław stanowiła posiadłości Gdańska i Elbląga, które otrzymały podczas lokacji na prawie lubeckim. W XIV w. Krzyżacy podjęli intensywną akcję kolonizacyjną. W oparciu o prawo chełmińskie lokowanych zostało kilkadziesiąt nowych miejscowości lub nadano prawo starym. Lokalizacja na prawie chełmińskim m.in. gwarantowała własność nadziału poszczególnym chłopom i prawo dziedziczenia, samorząd w zakresie administracji i sądownictwa. Zorganizowano wówczas także urząd przysięgłych wałowych dla budowy i pilnowania wałów przeciwpowodziowych. Powinności feudalne świadczono w postaci czynszów. Na Żuławach Gdańskich istniało wówczas 25 wsi, na Żuławach Wielkich ponad 40 i ok. 13 na Małych Żuławach Malborskich. W tym okresie osadnictwa, zajmowano tereny, które nie były bezpośrednio zagrożone powodziami, jednak budowa i naprawa wałów była istotnym elementem życia i powinności wsi żuławskiej.

W 1454 r. Tajna Rada Związku Pruskiego wypowiedziala posłuszeństwo zakonowi krzyżackiemu i zwróciła się do króla Kazimierza Jagiellończyka o przyłączenie do królestwa polskiego. Pokój Toruński zawarty w 1466 r., usankcjonował przyłączenie Pomorza Gdańskiego, w tam także Żuław do Polski. Zmienił się podział administracyjny Żuław. Żuławy Steblewskie i rejon Szkarpowy (krzyżackie wójtostwo i urząd rybicki na Wielkich Żuławach) dostały się patrymonium gdańskiemu, część wschodnia Wielkich Żuław w rejonie od dzisiejszej Gozdawy, drogi Marzęcino - Nowy Dwór po Półmieście w 1457 r. otrzymał Elbląg. Pozostała część Żuław stanowiła dobra królewskie, tzw. ekonomię malborską. Po wsch. stronie Nogatu granica między dobrami królewskimi - Małymi Żuławami, a posiadłościami Elbląga biegła brzegiem jeziora Drużno, rzeką Tiną oraz poniżej Jegłownika w kierunku zach. Z dóbr królewskich wydzielone zostały dzierżawy barwaldzka, złożona ze wsi: Niedźwiedzica, Nowa Kościelnica, Żuławka, którą król nadał w 1565 r. Reinholdowi Krokowskiemu i Nowodworska. Dzierżawa nowodworska powstawała stopniowo w ramach zastawiania przez króla kolejnych wsi gdańskiej rodzinie Ferberów - Ostaszewo, Lubieszewo, Orłowo, Tuja (w 1515, potwierdzone w 1552), do których, gdy znalazły się już w posiadaniu rodziny Loitzów przyłączono następnie wsie: Dziewięć Włók, Leśniewo a w 1569 roku za kolejną pożyczkę: Żelichowo, Żelichowo -Cyganek, Neudorf i Altendorf.

Gospodarowanie na żyznych ziemiach żuławskich dostarczało dużych dochodów, starano się więc poszerzać i zabezpieczać areał rolny przez budowę nowych wałów, meliorację - kopanie rowów i kanałów, budowanie urządzeń odwadniających - konnych i wiatrowych przepompowni. Zwiększało się także obciążenie chłopów, chociaż pańszczyzna, nie rozwinęła się tu znacząco. Wraz z reformacją, która w 2 ćw. XVI w. objęła większe miasta Prus Królewskich, zaczęły następować zmiany także na wsi żuławskiej. Katastrofalne powodzie, które zniszczyły w tym czasie znaczną część Żuław wymagały intensywnej pracy przy ponownym zagospodarowaniu terenu i zabezpieczenia przed podobnymi niebezpieczeństwami. Okres ten zbiegł się z emigracją objętych prześladowaniami religijnymi i ekonomicznymi anabaptystów z trenów Niderlandów, głównie mennonitów. Brak chętnych do osiedlenia się na trudnych terenach żuławskich pozwalał na szeroką tolerancję w stosunku do ich wyznania. Nowi osadnicy wprowadzili też nową formę organizowania wsi (lub folwarków) m.in.:- długoletnią dzierżawę, czynsz zamiast innych świadczeń. Między właścicielem ziemi a osadnikiem (lub grupą osadników) zawierano umowę opartą na prawie emfiteutycznym. Emfiteuza żuławska charakteryzowała się dziedzicznym prawem użytkowania gruntu (kontrakt odnawiano średnio co 30, 40 lat), możliwością pozostawania poza systemem miejscowej organizacji samorządowej, utworzonym podczas lokacji krzyżackiej. Organizację osadniczą charakteryzował nowy typ przestrzenny - gospodarstwa samotnicze. Nowe prawo, zwane emfiteutycznym lub holenderskim ("olęderskim") wg badań pojawiło się nie tylko na terenie dotychczasowych nieużytków, bagien, ale wszędzie tam, gdzie występowały długotrwałe trudności gospodarcze4 Nowe prawo stosowano nie tylko wobec "holendrów". Zagospodarowywanie terenów trudnych (tak bagien jak i karczowisk) posuwało się coraz bardziej w górę Wisły, na obszary dotychczasowych nieużytków.

Wojna szwedzka w latach 1626 - 1635, zakończyła stosunkowo spokojny okres gospodarowania na Żuławach. Zajęte przez Gustawa Adolfa Żuławy prawobrzeżne, eksploatowane na potrzeby armii szwedzkiej uległy niewielkiemu, w skali całego regionu zniszczeniu, podobnie jak ekonomia malborska, która w zastaw udzielonej pożyczki trzymał elektor brandenburski. Okupacja, przemarsze wojsk przyczyniły się do znacznych zniszczeń zwłaszcza Żuław Steblewskich, dzierżawy nowodworskiej, znajdujących się na obszarze bezpośrednich walk wojsk szwedzkich z gdańskimi i polskimi. Podczas "potopu szwedzkiego", sytuacja się powtórzyła, a zniszczenia były jeszcze większe, dotknęły one także w znacznym stopniu część malborską. W 1703 r. terytorium elbląskie zostało zajęte prze króla pruskiego. Administracja pruska, doceniając znaczenie gospodarcze Żuław przystąpiła wkrótce do dalszej intensywnej kolonizacji tego regionu, złożonych zostało kilka nowych wsi.

Po okresie względnego spokoju kolejnym nieszczęściem dla Żuław była Wojna Północna, w której wszystkie strony (chociaż polska w wojnie tej była neutralna) w jednakowy sposób niszczyły i plądrowały wsie w delcie Wisły. Podczas Wojny Siedmioletniej wojska walczących stron przechodziły swobodnie przez Żuławy, pobierając rekruta i plądrując wsie.

Po I rozbiorze Polski dla Żuław utworzony został duży administracyjny okręg z siedzibą w Malborku. I Rozbiór nie objął terenu Gdańska, granica okręgu biegła wzdłuż gdańskich posiadłości. W wyniku II Rozbioru także Gdańsk, wraz ze swoimi posiadłościami znalazł się w obrębie państwa pruskiego. Krótki epizod I Wolnego Miasta Gdańska - 1807 - 1813, w którym na tereny Żuław Gdańskich powróciła administracja miasta, nie wpłynął na nie w żaden sposób. Wojny napoleońskie były kolejnym destrukcyjnym okresem dla wsi żuławskich, plądrowane przez przechodzące armie, obciążane kontrybucjami, rabunkami i gwałtami. Po Pokoju Wiedeńskim dla Żuław nastąpił ponad stuletni okres pokoju, w którym obszar ten znajdujący się pod administracją państwa pruskiego, potem cesarstwa niemieckiego dobrze zarządzany rozkwitał gospodarczo. Rejon delty podzielony został na powiaty odpowiadające dawnym podziałom - powiat elbląski pokrywał się z nizinnym terytorium dawnego Elbląga, powiat malborski obejmował ekonomię malborską: Małe i Wielkie Żuławy, dawne dzierżawy Nowodworską i Barwaldzką oraz Szkarpawę, powiat wiejski gdański dawnemu obszarowi Żuław Gdańskich i Mierzei, powiat gdański miejski obejmował Gdańsk i osady podmiejskie.

I Wojna Światowa nie dotknęła bezpośrednio Żuław, ale w wyniku traktatu wersalskiego zostały one podzielone na obszar Wolnego Miasta Gdańsk, który objął nie tylko dawne gdańskie patrymonium, ale także Wielkie Żuławy Malborskie i część Żuław Elbląskich oraz na część należącą do Niemiec - Małe Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie. Granicą między nimi stanowił Nogat.

Katastrofa nastąpiła na przełomie stycznia i lutego 1945 r. W czasie działań wojennych nie tylko dokonano wielu zniszczeń, ale otwarte wały doprowadziły do znacznego zalania obszaru żuławskiego. Powojenne wysiedlenie dotychczasowych mieszkańców i osiedlenie tu Polaków oraz Ukraińców pochodzących z zupełnie różnych regionów kulturowych i rolniczych, wprowadzenie nowego systemu politycznego, nowego podziału administracyjnego całkowicie zachwiały dotychczasową strukturą regionu. Przerwana została wysoka kultura rolna i specyficzna, lokalna kultura wiejska. W miejscu sprawnie zarządzanych gospodarstw w oparciu o wiedzę zdobywaną i przekazywaną z pokolenia na pokolenie zaczęły powstawać wielkie Państwowe Gospodarstwa Rolne, organizowane według sowieckich metod, nie przystających do specyficznych warunków żuławskich. Indywidualne gospodarstwa pod obciążeniem administracyjnym i szykanami urzędniczymi nie mogły konkurować z państwowymi, dotowanymi molochami, a i kultura rolna wielu nowych mieszkańców, przesiedleńców z ubogich, a przede wszystkich odmiennych terenów rolniczych stała często na bardzo niskim poziomie.


Przypisy
[1] H. Górnowicz, Toponimia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk 1980, tenże: Nazewnictwo żuławskie, w: Żuławy Wiślane, pod red. ,Gdańsk 1976.
[2] Długokęcki, s. 29.
[3] Ibidem, s. 82.
[4] Kizik, s. 44-45


Start | Wprowadzenie | Ściągnij e-book | Konferencja 2001 | Podziękowania | Nota prawna | Kontakt
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska

Copyright 2005 © jerzyszalygin@wp.pl