Artykuły --> Żuławy

Zbory mennonickie, cmentarze

Pierwszym na ziemiach polskich mennonickim zborem była kamienica w Elblągu zachowana do dnia dzisiejszego, stojąca przy ul. Garbary. Nabożeństwa odprawiano w wielkiej sali na piętrze do k. XIXw., funkcja sakralna nie miala w tym wypadku związku z architekturą budynku.
Do czasu uzyskania pozwolenia na budowę świątyń nabożeństwa odprawiane były w prywatnych domach. (może właśnie ten fakt wpłynął na wytworzenie się w mennonickim domu wyjątkowo dużej narożnej izby w stosunku do innych pokoi). Nabożeństwa odprawiano także przygotowanych do tego celu stodołach.
W związku z przywilejem biskupa chełmińskiego z dn. 17.07 1768 na terenie Żuław postawiono kilka niemal jednakowych Domów Modlitwy w Lubieszewie, Stogach, Cyganku, Orłowskim Polu, Markusach, Niedzwiedzicy.

Były to budynki wzniesione na planie prostokąta, drewniane, zrębowe, o salowym wnętrzu z emporami przykryte drewnianym stropem i dwuspadowym dachu, początkowo krytym trzciną, później gontem lub dachówką.
We wnętrzu przy jednej ze ścian szczytowych Bethhausu znajdowało się w przyziemiu, pod emporą mieszkanie lub pomieszczenia gospodarcze. W głównej sali przy ścianie dłuższej ustawiona była kazalnica, miejsca dla diakonów, nauczycieli i starszych, pozostałą cześć zajmowały ławy dla wiernych.
Elewacje ukształtowane były we drewnianych kościołach podobnie, w ścianie frontowej znajdowały się dwuskrzydłowe drzwi, z szerokimi oknami pomiędzy nimi doświetlające wnętrze, na osiach skrajnych umieszczono niewielkie okienka w dwóch poziomach.
Kościoły murowane mennonici zaczęli budować dopiero od lat 90 - tych XIX w. Jest ich na omawianym terenie zaledwie kilka: - w Elblągu przy ul. Warszawskiej, w Jeziorze, w Rozgarcie. Nie zachował się murowany kościół w Żelichowie - Cyganku - 1892-93, ani w Malborku. Wszystkie prezentują typ budowli wzniesionej na rzucie prostokąta, o salowym wnętrzu z emporami, wzniesione w neogotyckim stylu manifestującym się zastosowaniem ostrołukowych wykrojów okien z maswerkami, rozet w fasadzie, arkadek we fryzie, blend, masywnych sterczyn.
Najbardziej reprezentacyjnym był kościół w Rozgarcie gdzie obok kościoła wybudowana została także wysoka neogotycka dzwonnica.

Na Żuławach cmentarze średniowieczne powstawały wraz z pierwszymi kościołami parafialnymi, otaczały świątynie i większość z nich użytkowana jest tradycyjnie do dzisiaj. W okresie reformacji protestanci przejmując niektóre kościoły, przejęli także i otaczające je cmentarze. Na cmentarzach przykościelnych wyraźnie wydzielone były kwatery dla katolików i ewangelików. Zmarłych Mennonitów początkowo chowano na katolickich lub ewangelickich cmentarzach parafialnych. Prawo do założenia własnych nekropolii uzyskali dopiero w XVIII w. Lokalizacja powstałych wówczas cmentarzy świadczy, iż być może wolno je było zakładać w oddaleniu od ściślej zabudowy wsi. Faktem jest też, że cmentarze mennonickie znajdują się w tych miejscowościach, gdzie żyło ich najwięcej. Były to z reguły wsie o charakterystycznym układzie przestrzennym - wsi kolonijnej jednodworczej na terpach, rzędówce bagiennej w znacznym rozproszeniu gospodarstw, bez jednoznacznie określonego centrum. Monografia cmentarzy mennonickich¹ nie doczekała się opublikowania, a działania popularyzatorskie (prowadzone w jak najlepszej wierze w prasie czy przewodnikach turystycznych) często jako mennonicki przedstawiają niemal każdy stary żuławski cmentarz. Trudno też dzisiaj rozstrzygnąć, czy i one były całkowicie jednowyznaniowe, czy też kwatery dzielono z ewangelickimi sąsiadami. Nie odpowiadają na to nawet dokumentacje konserwatorskie². W poniższym katalogu uwzględniono nie tylko cmentarze mennonickie, co do których charakteru wyznaniowego nie ma wątpliwości, ale też cmentarze, gdzie znajdowały się, lub wzmiankowane były groby o holendersko brzmiących nazwiskach.

Na Żuławach cmentarze mennonickie znajdowały się w Cisach, Cyganku, Dzierzgonce, Jeziorze, Kępinach Małych, Kępniewie, Kraśniewie, Krzewsku, Lichnowach Małych, Lipince, Markusach, Żuławkach - Niedźwiedzicy, Orłowskim Polu, Pogorzałej Wsi, Pordenowie, Rozgarcie, Różewie, Stogach Malborskich, Szaleńcu, Wikrowie, Złotnicy, Żelichowie. Jedne z nich założono w XVIII wieku - Markusy, Niedźwiedzica, Orłowskie Pole, Różewo, Stogi, Wikrowo. Czas powstania innych jest nieokreślony, zapewne początek lub pierwsza połowa XIX w.- Dzierzgonka, Jezioro, Kpiny Małe, Krzewsk, Rachowo, Złotnica.

Jak wyglądały cmentarze mennonickim możemy domniemywać na podstawie starych fotografii, które zresztą równie rzadko dokumentowały cmentarze i innych wyznań. Trzeba stwierdzić, iż wszystkie nekropolie były w zasadzie do siebie podobne, wszędzie (za wyjątkiem nielicznych tu cmentarzy żydowskich) występowały te same formy nagrobków, i ta sama stylistyka dekoracji. Założone na regularnych prostokątnych lub kwadratowych parcelach, posiadały bramę zbudowaną z ceglanych bądź betonowych słupków. Przeważnie ogradzał je płot sztachetowy (co widać na archiwalnych fotografiach) niewykluczona jest jednakże bardziej ambitna forma. np. metalowego parkanu, ale nie znane są przekazy fotograficzne potwierdzające takie przypuszczenia. Granice obsadzone były szpalerem drzew, wewnątrz aleje dzieliły cmentarz na 2, 4 lub 6 kwater. Obok lip występują na nich także nasadzenia jesionu zwisłego, żywotników, dębów, kasztanowców, pojedynczo świerku i daglezji. Jesiony, klony i brzozy z uwagi na ich dzisiejsze rozmiary należy uznać za samosiewny lub nasadzenia powojenne. Na archiwalnych zdjęciach widać, iż drzewa na cmentarzach były strzyżone, niedopuszczano do nadmiernego rozrostu (z wyjątkiem dębów czy drzew iglastych). Dlatego należy domniemywać, iż charakterystyczne w dzisiejszym pejzażu Żuław kępy wysokiej zieleni są raczej efektem bardziej ponad półwiekowy zaniedbań niż charakterystyczną, tradycyjną dominantą. Na cmentarzach przeważały żeliwne i kamienne krzyże, często zmarłych upamiętniano klasycystycznymi formami steli, cippusów, obelisków, kolumn. Większość nagrobków została zniszczona, Żeliwne krzyże wyszabrowano w większym stopniu niż np. na cmentarzach warmińskich Te, które się zachowały ograniczają się do kilku form. Nie natrafiono na kute krzyże, a ażurowe na cmentarzach mennonickich zachowały się w jednostkowych przypadkach. Także rzadziej zachowały się ogrodzenia kwater grobowych, chociaż na archiwalnych fotografiach cmentarzy mennonickich można stwierdzić ich występowanie. Najliczniej znajdują się na tych nekropoliach betonowe obramienia mogił i wsporniki pod tablice w kształcie pnia drzewa. Same tablice dotrwały sporadycznie. Z zachowanych reliktów sepulkralnych sporą grupę tworzą stele - kamienne, ustawione pionowo u wezgłowia grobu płyty. Zachowała się jedna stela drewniana wycięta w jednej kłodzie drzewa wiązowego - obecnie w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze, w literaturze przedmiotu wspominane są inne, co świadczy o występowaniu także takiej formy steli. Stawiano je od XVIII w. niemal po koniec XIXw. Prezentują one zarówno formy rokokowe, jak klasycystyczne lub eklektyczne, zawierają nie tylko inskrypcje, w których daty życia podawane bywają z dokładnością, co do dnia, informują także o funkcji zmarłej osoby w gminie, liczbę dzieci, a na drugiej stronie cytat z Pisma Świętego, albo indywidualny tekst epitafijny. Towarzyszy im często bogata, płaskorzeźbiona dekoracja o złożonej treści symbolicznej. Spotyka się też nagrobki w kształcie cippusów - masywnych cokołów zwieńczonych płytą, naktorej ustawione były wyobrażenia antycznych urn, ale także służyły za podstawę krzyża czy posągu. Popularnym musiał być także kształt obelisku, jak świadczy kilkanaście przykładów.

Niedawno został odkryty bogaty zbiór kamieni polnych noszących wykute lub wyryte inskrypcje oraz gmerki - obecnie eksponowane w lapidarium w Cyganku. Sporadycznie znajdują się też na niektórych cmentarzach. Ich odkrywca M. Opitz znalazł je w fundamentach dawnego budynku gospodarczego przy nieistniejącej już XIX - wiecznej plebanii. Zostały użyte tam wtórnie i pochodziły, jak wskazują daty od k. XVII w. po 2 ćw. XVIII w., a więc do czasu, kiedy mennonici nie uzyskali pozwolenia na założenie własnych cmentarzy. Sąsiedztwo kościoła i cmentarza parafialnego, na którym do tego czasu grzebano też i tutejszych "baptystów" sugeruje, iż pochodzą z tego miejsca. Czy podobnie oznaczono także chłopskie groby ewangelickie i katolickie, czy jedynie "innowiercze" nie można obecnie ustalić.

Położenie w oddaleniu od dogodnego dojazdu było zapewne przyczyną, iż cmentarze mennonickie były ograbiane i celowo dewastowane w mniejszym stopniu, niż te położone dogodniej przy drodze lub w centrum miejscowości, i paradoksalnie tylko tam zachowały się ślady tego aspektu kultury żuławskich wsi

Na Żuławach jeszcze na pocz. XX w. charakterystycznym elementem krajobrazu były liczne wiatraki. W 1774 r. na Żuławach Gdańskich było ich 54 a w 1818 r. na Wielkich Żuławach Malborskich 124 przepompowni i 35 przemiałowych.³. Występowała ich tu znaczna różnorodność, zależnie od funkcji jaką spełniały - przepompowni i odpowiednio od wielkości cieków wodnych były mniejsze bub większe, z kołem czerpalnym lub drewnianą śrubą Euklidesa, większe koźlanki i paltraki przecierające ziarna na mąkę lub kaszę, młyny olejowe, Najbardziej efektownymi były wiatraki typu holenderskiego, z ruchomą głowicą , ustawione na budynkach. Niestety, już na pocz. XXw. wypierane zostały przez przepompownie parowe, lub mniejsze konstrukcje metalowe, a po 1945 r. praktycznie zniknęły z krajobrazu. Przed 1970 r. było ich już tylko 6. Dzisiaj pozostały jedynie dwa - wiatrak typu holenderskiego w Palczewie z k. XIXw. i koźlak w Drewnicy z 1718 r. (remontowany w 1892 r.)⁴. Ostatni wiatrak - przepompownia z Ostaszewa, po przeniesieniu do Oliwy, częściowym spaleniu, przeniesieniu do Wieńca został rozebrany, a jego części zdeponowane w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim przygotowane do konserwacji i rekonstrukcji.

Przypisy
^[1] E. Filipika, Cmentarze mennonitów - Żulawy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo - historyczna, Toruń 1978
^[2] np. cmentarz w Tropach raz określany bywa jako ewangelicki, raz jako mennonickim. J. Hoffmann, Cmentarz pomennonicki w Tropach, Ewidencja cmentarza, mpis 1984;
^[3] T. Domagała, Wiatraki w województwie gdańskim, dokumentacja historyczna, PP PKZ/O Gdańsk, mpis. 1970 - 71, s. 59
^[4] j.w. s. 73,76;