Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce

Pierwotnie wieś składała się z dwóch osad: Głowna i Bzowa. Najstarsza wzmianka dotycząca Głowna pochodzi z 1246 r., parafia wzmiankowana była tu w 1325 r. W 1305 Wacław II podarował ją Piotrowi z Nowego razem z czterema wsiami, następnie została przekazana krzyżakom, co potwierdził później Wacława II w 1325 r.
W 2 poł. XVI w. wymieniana jako wieś rolnicza, własność królewska w województwie pomorskim, powiecie nowskim. Lustracja z 1565 r. opisuje grunta wsi jako górzyste, nierodziwe. Wieś posiadała 110 włók, w tym sołtyskich 11, plebańskich 4, oraz pustych 36 w zaroślach borowych i błotnych. Osiadłych włók było 58 z 28 gburami oraz dwoma karczmarzami. W 1615 r. działał we wsi kowal oraz bednarz, który nie płacił czynszu, wyrabiajac beczki do folwarku (nowowybudowanego, postawionego na miejscu spalonego w 1605 r.) W 1624 r. wymieniana jest nowo zbudowana karczma. Oprócz kmieci znajdują się we wsi 2 budnicy i 11 ogrodników. Z boru bzowskiego dawano beczkę miodu. W 1664 r. we wsi mieszkało 8 gburów, którzy po 4 dni w tygodniu odrabiali pańszczyznę sprzężajną, dzień piąty pracowali na swoim polu. We wsi znajdowały się dwie karczmy, trzecia u mostu tzw. Montawska. Osadnicy Nicolaus Franc, Dirk Gerc i Izaak Greger mięli osobnym przywilejem 11 włóki, od których płacili czynsz. Znany jest kowal, Tybik krawiec oraz Witek mielcarz. W 1720 r. wieś otrzymała prawo od króla Augusta II, na lat 50. W targowisku pod Bzowem mieszkał obywatel Jerzy Bolc na 1 włóce, od której wraz z jeziorem płacił czynsz. Rybitwa w jeziorze Montowa w lato należała do niego, w zimie do starostwa.
W zaborze pruskim Bzowo znalazło się w powiecie świeckim, Rejencji Kwidzyńskiej. Przynależność do parafii ewangelickiej Warlubie. W 1745 r. dobra Bzowskie otrzymał płk. Gordon w emfituezę na 40 lat, w 1777 na dożywocie, zakładając tam majorat. W 1739 r. znajdował się we wsi folwark, stajnie, spichrz, browar, chałupy pańskie, karczma oraz chałupa owczarza. Do wsi należał również bór zwany Krusze. W 1880 r. na dwór przypadło 914 ha, 30 domów, 377 mieszkańców, w tym 317 katolików, gorzelnia parowa i cegielnia; na część włościańską 1228 morgów, 39 domów, 308 mieszkańców w tym 280 katolików. Ponadto do wsi szlacheckiej należały folwarki Birkenrode, Chełmińskie Bzowo, (7 domów, 51 mieszkańców w tym 44 katolików) mleczarnia w Bzówku i w Kruszach.

Wieś usytuowana w północno-zachodniej części Niziny Sartowicko-Nowskiej. Na osi północ-południe przebiega droga szybkiego ruchu A1. Najstarsza część wsi położona na wschód od szosy, nad małym jeziorkiem.

Osada zrośnięta obecnie z kilku części, najstarsza zwana Głowno w kształcie owalnicy styka się od zachodu z częścią stanowiącą właściwe Bzowo, o kształcie ulicówki. Od południa nieregularna zabudowa zwana Podowrze, od wschodu leży tzw. Ryta Góra. Mniejsze części zwane Bzowo Brzeziny i Głowinek.

We wsi zachowane: późnobarokowy kościół z 1768 r., założenie folwarczne, jedna drewniana zagroda oraz liczne domy murowane z cegły.

Nr 92 - dom zbudowany ok. poł. XIX w., usytuowany kalenicą do drogi biegnącej przez wieś w kierunku miejscowości Krusze, w północno-wschodniej części wsi, mieszczący pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą w jednym rzędzie.
Dom o formie prostopadłościanu, parterowy, połączony z częścią gospodarczą od strony północnej. Przykryty dachem dwuspadowym. Elewacja północna jednoosiowa. Elewacja południowa dwuosiowa, symetryczna. Elewacja wschodnia trójosiowa, niesymetryczna. Elewacja zachodnia trójosiowa, niesymetryczna.
Zbudowany na podmurówce kamienno-ceglanej, drewniany w konstrukcji wieńcowej. Ściana północna i zachodnia otynkowana, wschodnia w połowie ceglana. Szczyty odeskowane. Dach pokryty strzechą, eternitem i częściowo blachą. Okna drewniane, ościeżnicowe, dwudzielne. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe.

SGKP, t. 1, Warszawa 1880, s. 523; Visitationes Archidiaconatus Pomeraniae 1583, wyd. S. Kujot, TNT, Fontes 1-3, Toruni 1897, s. 78-79, 171-172, 252, 384, 416; H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 311-318; Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych,, red. S. Arnold, 1937, s. 889-890; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 86-87, 89; Biskup M., Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Rocznik TNT, R. 58, 1955, z. 1, s. 125; Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, Gdańsk 1962, s. 83; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1739, Grudziądz 1963, s. 25, 52, 57; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1603 oraz rejestr dochodów z lat 1601-1603, wyd. S. Cackowski, Grudziądz 1965, s. 31-37; Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615, wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s.50-51, 54-55; Katalog zabytków architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, M. Arszyński, M. Rejmanowski, Województwo bydgoskie,(Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, t. VII, Warszawa 1972, s. 58; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 222-3; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 1-2; K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie woj. Pomorskiego od poł XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2, s. 165; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 219; Atlas zabytków architektury, opr. H. Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, R. Pasieczny, Warszawa 2001, s.127SGKP, t. 1, Warszawa 1880, s. 523; Visitationes Archidiaconatus Pomeraniae 1583, wyd. S. Kujot, TNT, Fontes 1-3, Toruni 1897, s. 78-79, 171-172, 252, 384, 416; H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 311-318; Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych,, red. S. Arnold, 1937, s. 889-890; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 86-87, 89; Biskup M., Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Rocznik TNT, R. 58, 1955, z. 1, s. 125; Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1570, Gdańsk 1962, s. 83; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1739, Grudziądz 1963, s. 25, 52, 57; Inwentarz starostwa grudziądzkiego z roku 1603 oraz rejestr dochodów z lat 1601-1603, wyd. S. Cackowski, Grudziądz 1965, s. 31-37; Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615, wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s.50-51, 54-55; Katalog zabytków architektury i budownictwa w Polsce, z. 2, M. Arszyński, M. Rejmanowski, Województwo bydgoskie,(Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, t. VII, Warszawa 1972, s. 58; Zabytki architektury województwa bydgoskiego, red. M. E. Gąsiorowscy, Bydgoszcz 1974, s. 222-3; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.XI, Dawne województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 15: Powiat świecki, oprac. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1977, s. 1-2; K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie woj. Pomorskiego od poł XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2, s. 165; Katalog zabytków województwa bydgoskiego, oprac. K. Parucka, E. Raczyńska-Mąkowska, Bydgoszcz 1997, s. 219; Atlas zabytków architektury, opr. H. Faryna-Paszkiewicz, M. Omilanowska, R. Pasieczny, Warszawa 2001, s.127