Artykuły --> Ziemia Kwidzyńska

Rozplanowanie zagrody

Zagrody związane z osadnictwem olęderskim podzielić można na dwa podstawowe typy. Budynki mieszczące pod jednym dachem wszystkie elementy: część mieszkalną, oborę i stodołę oraz układ rozproszony gdzie dom i zabudowania gospodarcze stoją oddzielnie.
Uba te warianty występują na omawianym terenie. Typ pierwszy charakterystyczny jest dla całego okresu. Wszystkie trzy warianty tego typu, a więc zagroda zespolona liniowa, kątowa i krzyżowa (il.8) zidentyfikowano w krajobrazie Niziny Kwidzyńskiej. Elementem charakterystycznym dla całego osadnictwa olęderskiego jest usytuowanie zagrody częścią mieszkalną w górę nurtu rzeki⁶³. Zagrody stawiano na sztucznie usypanych wzniesieniach, tzw. terpach⁶⁴. Na tym terenie w większości wypadków ustawione są ścianą wzdłużną do drogi biegnącej przez wieś. W przypadku niektórych siedlisk głównym wyznacznikiem nieregularnego ich rozmieszczenia były cieki wodne (il. 7). Elementem tworzącym zamkniętą przestrzeń zagrody były również ogródki kwietno-warzywne oraz sady. Ogródki sytuowane były przeważnie pomiędzy częścią mieszkalną a drogą(il.9). Sady znajdowały się za nimi, do nich to często prowadziły drzwi w ścianie szczytowej.
Dla przedstawienia nie tylko schematu układu zagrody ale i próby rekonstrukcji zmian jakie w układzie tym występowały, dokładnie omówione zostaną trzy przykłady. Często zdarzało się że do podstawowego układu zagrody zespolonej dodawano od drugiej poł. XIX nowe budynki, które wraz z rozwojem rolnictwa stawały się niezbędne do funkcjonowania rozwijającego się gospodarstwa.
Najstarszą zagrodą zespoloną liniową są Kaniczki 4⁶⁵. W obecnym kształcie posiada ona część mieszkalną z podcieniową wystawką oraz część gospodarczą murowaną z cegły (il. 10). Zagroda usytuowana jest ścianą wzdłużną i podcieniową wystawką równolegle do drogi biegnącej przez wieś (il. 11). Między zagrodą a drogą znajdował się ogród kwietno-warzywny oraz dalej sad. Pierwotnie najprawdopodobniej zagroda ta mieściła pod jednym dachem również stodołę⁶⁶. Na najstarszej ikonografii z pocz. XX w. część gospodarza, już tylko obora, jest murowana z cegły (il. 12,13). Po stronie północnej, pod. k. XIX w. za oborą szczytem do drogi pojawiła się duża stodoła.
Drugim bardzo interesującym przykładem jest układ kątowy Mątowskie Pastwiska 30 z 1779 r. ⁶⁷. Pierwotnie usytuowana była ścianą szczytową do drogi wjazdowej (il.14). Za częścią mieszkalną znajdowała się obora i załamująca się pod kątem prostym stodoła. Przed częścią mieszkalną oraz po jej zachodniej stronie znajdował się ogród kwietno-warzywny oraz sad. Układ taki posiadała również nieistniejąca zagroda kątowa w Janowie (il.9)⁶⁸. Wejście główne znajdowało się w ścianie wzdłużnej od strony podwórza. Od szczytu, po 1779 r. dostawiono małą dwuizbową przybudówkę, tzw. izbę starków. Nie powstała ona razem z głównym budynkiem o czym świadczy wtórnie zamurowany otwór okienny. Prawdopodobnie część tą dostawiono w momencie gdy chłop oddał swoje gospodarstwo młodszemu pokoleniu. W 1827 r. w obrębie zagrody powstał dom dla pracowników rolnych (il. 15)⁶⁹. Usytuowany jest on ścianą szczytową do drogi jak i głównego gospodarstwa. Odnaleziona ikonografia zagrody z niziny malborskiej zdaje się potwierdzać występowanie takich układów na Żuławach (il. 16)⁷⁰, choć dotychczas nie były one w żaden sposób analizowane.
W przypadku zagród rozproszonych sytuacja zdaje się być trudniejsza. Najstarsze rozwiązania tego typu znane są z 2 ćwierci XIX w. Budynek mieszkalny usytuowany jest przeważnie ścianą wzdłużną do drogi (il.17). Pomiędzy nimi znajduje się ogród kwietno-warzywny. Wjazd na dziedziniec prowadzi przy jednej ze ścian szczytowych. W obrębie gospodarstwa występuje stodoła ustawiono w większości wypadków prostopadle do domu, ścianą szczytową do drogi. Równolegle do domu ustawiona jest natomiast obora. Układ taki choć najczęściej spotykany podlega oczywiście różnym modyfikacjom. Bardzo duża ilość regularnie rozłożonych zagród rozproszonych znajduje się we wsi Bronisławowo. Elementem wyróżniającym tą miejscowość jest duża ilość suszarni tytoni, które umieszczone są analogicznie jak stodoły (il.18).
Na zakończenie należy stwierdzić że typ zagrody rozproszonej na tym terenie był bardzo popularny do samego pocz. XX w. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje duża ilość zagród kątowych. Zagrody rozproszone choć rozwijały się od 2 ćw. XIX w. nie zdominowały w pełni krajobrazu nizin, jak miało to miejsce na innych obszarach Dolnej Wisły⁷¹.

⁶³ J. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004, s. 31.
⁶⁴ Zob. J. Domino, op. cit., s. 62. Terpy odnaleźć można bez problemu pod zagrodami zespolonymi, np. Barcice 16. W przypadku zagród rozproszonych na wzniesieniu sytuowano tylko budynek mieszkalny. Trudno stwierdzić czy jest to zasada generalna, natomiast układ taki posiada odnaleziona zagroda Gniewskie Pole 39.
⁶⁵ H. Wernicke, Bauernhauser der Marienwerder Niederung und die Geschichte ihren Bewohner, "Zeitschrift des Historischen Vereins für Reg.-Bez. Marienwerder?, H. 50, 1912, s.7-10; Kaniczki 4, KEZAIB, 1992, oprac. T. Okoniewska, A. Walczak, M. Kosicki, mps w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Toruniu.
⁶⁶ Świadczyć może o tym zachowana ikonografia domów podcieniowych z Niziny Kwidzyńskiej. Wszystkie one posiadają układ liniowy. Zob. Przypis 8.
⁶⁷ B. Schmidt, op. cit., s. 324-328.
⁶⁸ W. Łęga, op. cit., s. 33.
⁶⁹ M. Prarat, Domy dla pracowników rolnych w gospodarstwach nadwiślańskich na przykładzie zagrody Mątowskie Pastwiska 30 oraz jej problematyka konserwatorska (w opracowaniu).
⁷⁰ Zdjęcie zagrody kątowej z domem robotniczym, Marienburg-Archiv Hamburg.
⁷¹ Na Nizinie Sartowicko-Nowskiej zagrody rozproszone od 2 poł. XIX w. są elementem dominującym. Zob. http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=sar&id=3_6, 24.09. 2009.
⁶³ J. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004, s. 31.
⁶⁴ Zob. J. Domino, op. cit., s. 62. Terpy odnaleźć można bez problemu pod zagrodami zespolonymi, np. Barcice 16. W przypadku zagród rozproszonych na wzniesieniu sytuowano tylko budynek mieszkalny. Trudno stwierdzić czy jest to zasada generalna, natomiast układ taki posiada odnaleziona zagroda Gniewskie Pole 39.
⁶⁵ H. Wernicke, Bauernhauser der Marienwerder Niederung und die Geschichte ihren Bewohner, "Zeitschrift des Historischen Vereins für Reg.-Bez. Marienwerder?, H. 50, 1912, s.7-10; Kaniczki 4, KEZAIB, 1992, oprac. T. Okoniewska, A. Walczak, M. Kosicki, mps w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Toruniu.
⁶⁶ Świadczyć może o tym zachowana ikonografia domów podcieniowych z Niziny Kwidzyńskiej. Wszystkie one posiadają układ liniowy. Zob. Przypis 8.
⁶⁷ B. Schmidt, op. cit., s. 324-328.
⁶⁸ W. Łęga, op. cit., s. 33.
⁶⁹ M. Prarat, Domy dla pracowników rolnych w gospodarstwach nadwiślańskich na przykładzie zagrody Mątowskie Pastwiska 30 oraz jej problematyka konserwatorska (w opracowaniu).
⁷⁰ Zdjęcie zagrody kątowej z domem robotniczym, Marienburg-Archiv Hamburg.
⁷¹ Na Nizinie Sartowicko-Nowskiej zagrody rozproszone od 2 poł. XIX w. są elementem dominującym. Zob. http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=sar&id=3_6, 24.09. 2009.